डॉ. विक्रम अंबालाल साराभाई

आधुनिक भारताचे शिल्पकार – डॉ. विक्रम अंबालाल साराभाई

डॉ. विक्रम अंबालाल साराभाई यांचा जन्म दिनांक १२ ऑगस्ट, इ.स. १९१९ रोजी अहमदाबाद, गुजरात येथे एका सधन घराण्यात झाला. ते एक प्रसिद्ध भारतीय भौतिकशास्त्रज्ञ व खगोलशास्त्रज्ञ होते. त्यांना भारताच्या अंतराळ संशोधनाचे पितामह आणि भारताच्या अंतराळ युगाचे शिल्पकार म्हणून ओळखले जाते. 

त्यांचे वडील अंबालाल साराभाई हे मोठे उद्योगपती होते आणि आई सरलादेवी त्यांचे घरी मॉंटेसरी पद्धतीने  शाळा चालवायच्या.  त्याना लहानपणापासुनच गणित आणि भौतिकशास्त्राची आवड होती. आपले विद्यापीठ पूर्व (Pre University) शिक्षण आपल्या आईच्या शाळेत, एका यूरोपीय शिक्षकाचे मार्गदर्शनाखाली, आटपून १९३७ साली पुढील शिक्षणासाठी ते ब्रिटनमधील केंब्रिज विद्यापीठात, सेंट जॉन या महाविद्यालयात शिकायला गेले. तेथे त्यांनी नैसर्गिक विज्ञान या विषयात 1940 साली ट्रिपोस पदवी  घेतली. वैश्विक किरणे (Cosmic Rays) हा त्यांचा अभ्यासाचा विषय होता आणि त्यात त्यांना पुढे शिकायचे होते, पण दुसरे महायुद्ध सुरु झाल्याने ते भारतात परत आले व त्यांनी बंगलोरमधील प्रसिद्ध इंडियन इंस्टीट्यूट ऑफ सायन्स मध्ये, नोबेल पारितोषिक विजेते सर सी. व्ही. रामन यांच्या मार्गदर्शनाखाली, वैश्विक किरणावर संशोधन केले. १९४५ साली ते पुन्हा केम्ब्रिज येथे परतले आणि १९४७ साली त्यांनी "उष्णकटिबंधीय अक्षवृत्त्यांमधील वैश्विक किरणे अभ्यास" या विषयात पी एचडी प्राप्त केली.

१९४२ साली त्यांचा विवाह भरतनाट्यम आणि कुचिपुडी या नृत्यकलेत पारंगत असलेल्या प्रसिद्ध नृत्यांगना मृणालिनी स्वामीनाथन यांच्याशी झाला. त्यांना कार्तिकेय आणि मल्लिका ही दोन अपत्ये झाली. कार्तिकेय पुढे पर्यावरण शास्त्रज्ञ झाले तर मल्लिका साराभाई या पुढे प्रसिद्ध नृत्यांगना आणि सामाजिक कार्यकर्त्या झाली.   

वयाच्या २८ व्या वर्षी, १९४७ साली, अंतराळ विज्ञानाची जन्मभूमी मानली जाणारी "भौतिक संशोधन प्रयोगशाळा (Physical research Laboratory)" त्यांच्या रिट्रीट या घरी त्यांनी सुरु केली. पुढे ११ नोव्हेंबर १९४७ रोजी अहमदाबाद येथील एम जी सायन्स इन्स्टिटयूट मध्ये कर्मक्षेत्र एज्युकेशनल फाउंडेशन आणि अहमदाबाद एज्युकेशनल फाउंडेशन संस्थेच्या साहाय्याने त्याला प्रथम मूर्त स्वरूप देण्यात आले. प्राध्यापक कलपाठी रामकृष्ण रामनाथन, हे या संस्थेचे पहिले संचालक (डायरेक्टर ) होते. सुरवातीला वैश्विक किरणे आणि उच्च वातावरणाचे गुणधर्म या विषयावर संशोधन सुरु होते, पुढे अणूऊर्जा आयोगाच्या (Atomic Energy commission) अनुदानामुळे त्याची व्याप्ती वाढवून सैद्धांतिक भौतिक शास्त्र (Theoretical Physics) आणि रेडिओ भौतिकशास्त्रावर (Radio Physics) संशोधन होऊ लागले. १९६५ ते १९७१ या काळात त्यांनी त्याचे संचालक म्हणून काम बघितले.   

१३ डिसेम्बर १९४७ रोजी डॉ विक्रम साराभाई, उद्योगपती कस्तुरभाई लालभाई आणि सुप्रसिद्ध रसायन शास्त्रज्ञ आणि "वैज्ञानिक आणि औद्योगिक संशोधन परिषद(Council for Scientific and Industrial research - CSIR) चे पहिले महासंचालक "सर डॉ शांतीस्वरूप भटनागर" यांच्या कल्पनेतून साकार झालेली अहमदाबाद येथील वस्त्र निर्मिती उद्योगाला उपयोगी अशा "अहमदाबाद टेक्सटाईल इंडस्ट्रीज रिसर्च अससोसिएशन" स्थापन केली, १९४९ साली CSIR कडून मान्यता मिळाल्या नंतर त्याची पायाभरणी सरदार वल्लभभाई पटेल तर उदघाटन पंडित जवाहरलाल नेहरू यांचे हस्ते झाले. १९५६ पर्यंत ते त्याचे मानद संचालक होते.

१९५० पासून त्यांनी त्यांच्या कुटुंबिक व्यवसायात प्रामुख्याने लक्ष द्यायला सुरवात केली. १९५० ते १९६६  या काळादरम्यान डॉ. साराभाई यांनी बडोद्यात अनेक उद्योगांची स्थापना केली, जशा कि साराभाई केमिकल्स, साराभाई ग्लास, सुह्रिद गेयगी मर्यादित, सिन बायोटिक्स मर्यादित, साराभाई मर्क मर्यादित आणि साराभाई इंजिनियरिंग ग्रुप.  मुंबई मध्ये त्यांनी स्वस्तिक तेल कम्पनीचे व्यवस्थापन ताब्यात घेतले. तेल काढण्याचे  नवीन तंत्र विकसित केले आणि कृत्रिम डिटर्जंट्स आणि कॉस्मेटिक्सची निर्मिती केली. कलकत्ता येथे त्यांनी स्टॅण्डर्ड  फार्मास्युटिकल्स लिमिटेडचे ​​व्यवस्थापन ताब्यात घेतले. तेथे त्यांनी पेनिसिलीनचे मोठ्या प्रमाणावर उत्पादन करण्यास सुरवात केली आणि फार्मास्युटिकल उत्पादनांच्या संख्येत वाढ केली. १९६० मध्ये त्यांनी नैसर्गिक आणि कृत्रिम औषध उत्पादने तपासणीसाठी साराभाई रिसर्च सेंटर, बडोदा ची स्थापन केली.

डॉ. साराभाईंना व्यवस्थापन क्षेत्रात फार रस होता. १९५६ मध्ये त्यांनी अहमदाबाद मॅनेजमेंट असोसिएशनची स्थापना केली आणि १९६० मध्ये बडोदा येथे त्यांनी ऑपरेशन्स रिसर्च ग्रुपची (ओआरजी) स्थापना केली. भारतातील व्यावसायिक व्यवस्थापनाची गरज पूर्ण करण्यासाठी १९६१ साली विक्रम साराभाई यांच्या पुढाकाराने, त्या वेळचे गुजरातचे मोठे लोकोपकारी उद्योगपती कस्तुरभाई लालभाई आणि गुजरातचे मुख्यमंत्री डॉ जीवराज मेहता यांचे साहाय्याने त्यांनी इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ मॅनेजमेन्ट (IIM) ही भारतातील, जगप्रसिद्ध व्यवस्थापन शिक्षण संस्था स्थापन केली. या कामात त्यांना त्यावेळचे केंद्र सरकार, राज्यसरकार, स्थानिक उद्योगपती, अमेरिकेचे फोर्ड फौंडेशन आणि हार्वर्ड विद्यापीठ या सर्वांचे सहकार्य लाभले. १९६५ पर्यंत ते त्याचे मानद संचालक होते.

१९६२ मध्ये भारतातील अंतराळ संशोधन सुसूत्रित करण्यासाठी इंडियन नॅशनल कमिटी फॉर स्पेस रिसर्च (INCOSPAR) च्या राष्ट्रीय समितीच्या अध्यक्षपदाची जबाबदारी डॉ. साराभाई यांनी स्वीकारली. हीच  संस्था पुढे १९६९ सुरु झालेल्या भारतीय  अंतराळ संशोधन संथेचा (ISRO)  पाया बनली. केरळ राज्याची ची राजधानी असलेल्या त्रिवेंद्रम जवळील "थुम्बा" या उपनगरात, थुम्बा इक्वेटोरियल रॉकेट लॉचिंग स्टेशनची स्थापना करण्याचे निर्देश दिले आणि फ्रेंच सेंटॉर संशोधन रॉकेटच्या निर्मितीसाठी एक कार्यक्रम सुरू केला. थुम्बा येथील रोहिणी आणि मेनका या दोन भारतीय रचनेच्या रॉकेट लाँचरच्या विकासामागे त्यांची मोठी प्रेरणा होती.  १९६६ मध्ये ते अणु ऊर्जा आयोगाचे (Atomic Energy commission) अध्यक्ष होते.

त्यांनी आणखी काही स्थापन केलेले ठळक प्रकल्प / संस्था म्हणजे कल्पाकम, तामिळनाडू येथे सुरु केलेला, अणू ऊर्जेसाठी  वापरण्यात येणारा "फास्टर ब्रीडर टेस्ट रिऍक्टर (FBTR)", कलकत्ता येथे सुरु केलेली "व्हेरिएबल एनर्जी सायक्लोट्रॉन आस्थापन" , हैदराबाद येथे सुरु केलेले "इलेक्ट्रॉनिक्स कॉर्पोरेशन ऑफ इंडिया लिमिटेड", जादूगुडा, झारखंड येथे अणुऊर्जेसाठी लागणारे "युरेनियम कॉर्पोरेशन ऑफ इंडिया लिमिटेड" होत.

१९६२ मध्ये ते भारतीय शास्त्र परिषेदेच्या भौतिक विभागाचे अध्यक्ष, तसेच भारत सरकारच्या इलेक्ट्रॉनिक्स कॉर्पोरेशन चे आणि संरक्षण विभागाच्या इलेक्ट्रॉनिक्स विषयक कमिशनचे ते अध्यक्ष होते. अनेक भारतीय आणि विदेशी, शास्त्र विषयक संस्थांमध्ये त्यांची मोलाची कामगिरी होती. १९७० साली व्हिएना, ऑस्ट्रिया येथे झालेल्या आंतरराष्ट्रीय ऊर्जा आयोगाच्या परिषदेचे ते अध्यक्ष होते आणि १९७१ साली "अणुऊर्जेचा शांततामय उपयोग" या संयुक्त राष्ट्र परिषदेच्या चौथ्या सभेचे ते उपाध्यक्ष होते.

सायन्स त्यांचा आत्मा होता आणि त्याद्वारेच आपल्या महान देशाच्या शिक्षण, सामाजिक आणि आर्थिक समस्यावर आपण उपाय शोधू शकतो यावर त्यांचा दृढविश्वास होता.  उपग्रह दूरचित्रवाणीचा वापर करून, आधुनिक तंत्रज्ञानाने, दूरच्या  गावांतील शाळा कॉलेज मधील विद्यार्थ्यांना आधुनिक शिक्षण देण्याची योजना त्यांनी तयार केली.  जी पुढे Satellite Instructional Television Experiment (SITE)  म्हणून प्रसिद्ध झाली.  

पंडित नेहरूच्यावर असलेल्या  प्रेमाचे पोटी आणि त्यांचे दूरदृष्टीला अभिवादन म्हणून डॉ साराभाई स्वतः स्थापन केलेल्या धर्मादाय संस्थेला "नेहरू फौंडेशन" असे नाव देऊन यांनी त्या द्वारे अनेक सामाजिक उपक्रम सुरु केले जे आजहि सुरु आहेत.

शास्त्र आणि तंत्रज्ञान यासाठी प्रसिद्ध असलेले "शांतीस्वरूप भटनागर"  पारितोषिक डॉ साराभाई यांना १९६२ साली त्यांच्या भौतिक शास्त्रातील कामगिरी साठी देण्यात आले. १९६६ साली भारत सरकारने त्यांना पद्मभूषण देऊन सन्मानित केले. १९७२ साली त्यांचे मृत्यूचे पश्चात,  सायन्स आणि टेकनॉलॉजी या विषयातील त्यांच्या भरीव कामगिरीसाठी, त्यांना "पदम विभूषण" हा 'किताब त्यांना बहाल करण्यात आला.

अशा या भारताच्या महान सुपुत्राने दिनांक ३० डिसेम्बर १९७१ रोजी रशियन रॉकेटचे उड्डाण आणि थुम्बा रेल्वे स्टेशनचे उदघाटन करून झाल्यावर,  त्यांच्या कोवलम येथील आवडत्या रिसॉर्ट मध्ये रात्री आपल्या रूम मध्ये शांतपणे झोपले असताना त्यांना मृत्यूने कवटाळले,  परंतु त्या बाबतीत कोणतीही चौकशी झाली.  मृत्यूसमयी त्यांचे वय अवघे ५२ होते.  कदाचित भारताच्या शास्त्रीय आणि अणू शक्तीची प्रगती एवढ्या झपाट्याने होणे कोणा जागतिक शक्तीला रुचले नसेल काय?

माधव भोळे (८४५१८८६७५९ )