चिनाब पूल आणि "जी माधवी लता" आधुनिक लीलावती!!

 चिनाब पूल आणि "जी माधवी लता" आधुनिक लीलावती!!

६ जून २०२५ रोजी शुक्रवारी पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांच्या हस्ते उद्घाटन झालेल्या चिनाब पुलाच्या तांत्रिक बाबी संबंधि ही कथा.

1,486 कोटी रुपये खर्चून बांधलेल्या, चिनाब पुलाचे वर्णन "अलिकडच्या इतिहासातील भारतातील कोणत्याही रेल्वे प्रकल्पासमोरील सर्वात मोठे सिव्हिल-इंजिनीअरिंग आव्हान" असे सरकारने केले आहे. 359-मीटरचा पूल आयफेल टॉवरपेक्षा 35 मीटरने उंच आहे. या प्रकल्पामुळे काश्मीर खोऱ्यातील संपर्क सुधारेल.

वेदकळामध्ये भास्कराचार्य ( भास्कर २) यांची कन्या लिलावतीबद्धल माहिती आहे की ती अत्यंत हुशार गणिती होती. अशीच एक गणिती, तंत्रज्ञ्, शास्त्रज्ञ् भारताला लाभली आहे जिचे नांव आहे "जी माधवी लता"

या पुलाच्या यशस्वी बांधकामात एक प्रमुख योगदान म्हणजे प्रोफेसर जी माधवी लता. बेंगळुरू येथील इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ सायन्स (IISc) मधील प्राध्यापिका, त्या चिनाब ब्रिज प्रकल्पात भू-तंत्रज्ञान सल्लागार म्हणून 17 वर्षे गुंतल्या होत्या.

जी माधवी लथा यांनी भूप्रदेशामुळे निर्माण होणाऱ्या अडथळ्यांवर लक्ष केंद्रित करून पुलाच्या स्ट्रक्चरचे नियोजन, डिझाइन आणि बांधकाम यामध्ये पुलाचे कंत्राटदार Afcons सोबत जवळून काम केले.

कोण आहे जी माधवी लता?

ती सध्या IISc मध्ये HAG प्रोफेसर आहे. डॉ. लता यांनी 1992 मध्ये जवाहरलाल नेहरू टेक्नॉलॉजिकल युनिव्हर्सिटीमधून सिव्हिल इंजिनीअरिंगमध्ये बी.टेक पूर्ण केले, जिथे तिने डिस्टिंक्शनसह प्रथम श्रेणी प्राप्त केली.

तिने वारंगल येथील नॅशनल इन्स्टिट्यूट ऑफ टेक्नॉलॉजी ( VIT) येथे एम.टेकची विद्यार्थिनी म्हणून सुवर्णपदक मिळवले. तिचे स्पेशलायझेशन जिओटेक्निकल इंजिनीअरिंगमध्ये होते. 

डॉ. लता यांनी 2000 मध्ये जिओटेक्निकल इंजिनिअरिंगमध्ये आयआयटी-मद्रासमधून डॉक्टरेट पूर्ण केली.

गेल्या काही वर्षांत तिला अनेक पुरस्कार मिळाले. 2021 मध्ये, तिला इंडियन जिओटेक्निकल सोसायटीने सर्वोत्कृष्ट महिला जिओटेक्निकल संशोधक पुरस्कार दिला. 2022 मध्ये भारतातील STEAM ( Science, Technology, Engineering, Arts, Mathematics ) मधील टॉप 75 महिलांमध्येही तिचे नाव होते.

चिनाब ब्रिज प्रकल्पात तिची भूमिका?

आव्हानात्मक स्थलाकृति, हवामान परिस्थिती आणि चिनाब पुलाचे दुर्गम स्थान याचा अर्थ असा होतो की या प्रदेशात बांधकाम करणे कठीण होते

हिमालयात चिनाब पूल बांधताना काय आव्हाने होती?

भूकंपीय क्रियाकलाप ( Sesmic activity ): 

हा पूल "झोन-V" मध्ये स्थित आहे, जो एक प्रमुख भूकंपीय क्षेत्र आहे, ज्यामुळे तो असुरक्षित आहे.

वाऱ्याचा प्रतिकार: 

चनाब नदी वरील खोल दरीमध्ये *वाऱ्याचा उच्च दाब* जाणवतो, ज्याचा पुलाच्या डिझाइनमध्ये विचार करावा लागतो.

रॉक मास अस्थिरता: भूप्रदेशात *विषम आणि एनिसोट्रॉपिक खडक वस्तुमान असतात* ज्यामध्ये जवळच्या अंतरावर असलेल्या सांधे असतात, ज्यामुळे स्थिरता ही प्रमुख चिंता असते. ( बदलत्या हवामाना मुळे खडकात भेगा निर्माण होतात )

लपलेल्या पोकळ्या आणि भग्न खडक: अभियंत्यांना *लपवलेल्या पोकळ्या आणि भग्न खडकांची रचना* आढळली जी सुरुवातीच्या सर्वेक्षणांमध्ये स्पष्ट नव्हती, ज्यांना रिअल-टाइम अनुकूल करणे आवश्यक होते.

स्लोप स्टॅबिलिटी: उंच उतारांनी पायाच्या स्थिरतेसाठी आव्हान उभे केले आहे, ज्यासाठी **रॉक अँकर आणि स्लोप स्टॅबिलायझेशन तंत्र* वापरणे आवश्यक आहे.

कठोर हवामान परिस्थिती: या प्रदेशात **अत्यंत थंड तापमान, वाऱ्याचा वेग आणि मुसळधार पाऊस** अनुभवतो, ज्यामुळे बांधकामात गुंतागुंत वाढली.

डॉ. लता यांच्या टीमने सर्व अडथळ्यांवर मात करण्यासाठी "डिझाइन-जसे-आपण पुढे -जाता दृष्टिकोन" स्वीकारला. याचा अर्थ भग्न खडक, लपलेल्या पोकळी आणि वेगवेगळ्या खडकाच्या गुणधर्मांसारख्या भूगर्भीय परिस्थितीवर आधारित काम सुरू असतानाच नवनवीन शोध लावणे, जे सुरुवातीच्या सर्वेक्षणांमध्ये स्पष्ट नव्हते. ( सर्व्हे करताना प्रथम अनेक गोष्टी समजल्या नाहीत परंतु जसजसे काम पुढे गेले तसतसें अनेक अडथळे आले तसें त्याप्रमाणे डिझाईन बदलले गेले ).

अलीकडेच तिने इंडियन जिओटेक्निकल जर्नलच्या महिला विशेषांकात "डिझाईन ॲज यू गो: द केस स्टडी ऑफ चिनाब रेल्वे ब्रिज" या शीर्षकाचा शोधनिबंध प्रकाशित केला. संपूर्ण रचना, स्थान आणि प्रकार या साइटच्या भूवैज्ञानिक परिस्थितीनुसार केवळ स्थिरांक असल्याने पुलाचे डिझाइन कसे सतत विकसित होत गेले याचे वर्णन पेपरमध्ये केले आहे.

लोकांच्या माहितीसाठी संकलित आणि भाषांतरित 

माधव भोळे