शकुंतला अनिरुद्ध भगत भारतातील पहिली महिला सिव्हिल इंजिनिअर

शकुंतला अनिरुद्ध भगत भारतातील पहिली महिला सिव्हिल इंजिनिअर आपल्या भारतात जेव्हा एखादा तरुण जगप्रसिद्ध खेळाडु लाकडाच्या बँटने क्रिकेटचा चेंडू मैदानाबाहेर भिरकावून शंभर शतके करतो म्हणून त्याला भारतरत्न दिले जाते. आणि जेव्हा याच भारतातील पहिली महिला सिव्हिल इंजिनिअरिंगची पदवी मिळवुन स्टील स्ट्रक्चर डिझाइन आणि बांधकाम क्षेत्रात दिवस रात्र अपार कष्ट करुन जगभरातील २०० पुल (Bridges) निर्माण करते हे आताच्या पिढिला म्हणजे विषेश करुन ईजिंनिअरींग पदवीधर तरुणाई याबाबत अज्ञात असावी ही आपल्या देशासाठी फार मोठी शरमेची गोष्ट आहे. १९५० साली जन्मलेल्या टाटा उपक्रमात पहिल्या महिला ईजिंनिअर व पद्मश्री सौ. सुधा मुर्ती यांचे जेवढे कौतुक आज होते आहे त्यापेक्षा कदाचित कितीतरी पट जास्त ईजिंनिअरींग क्षेत्रात योगदान देणाऱ्या शकुंतला भगत यांना आजही काही महत्व दिले जात नाही. शकुंतला भगत कोण होत्या ? व त्यांचे सिव्हिल स्टील स्ट्रक्चर डिझाइन क्षेत्रात काय योगदान होते ते आपण समजून घेतले पाहिजे. त्यासाठी आपण पुल (Bridges) किती प्रकारचे असतात त्यासाठी आपण या लेखासोबत जोडलेले ' Types of bridges ' हे चित्र पहा. म्हणजे Bridges design and calculation हा विषय कीती किचकट विषय आहे ते आपणास यावरुन अंदाज येईल. २०० Bridges एका भारतीय महाराष्ट्रातील एका महिलेने निर्माण करणे ही काही साधी गोष्ट नाही हे आपण प्रथम लक्षात घेतले पाहिजे. एखादा खेळाडु शतक पूर्ण करीत असताना ९९ वर बाद झाला तर त्याने देशातील क्रिडा प्रेमींना काही क्षण फरक पडत असेल पण पुर्ण होत आलेला पुल अर्धवट बांधकाम राहिल्याने कितीतरी नागरिक त्यामुळे वंचित राहतात व त्या स्टील स्ट्रक्चर डिझाइनर व कंत्राटदारास उर्वरित जीवन आयुष्यभर मान खाली घालुन शरमेने जगण्या सारखा प्रकार असतो. असे प्रकार झाल्यामुळे इतिहासात अशा अनेक ईजिंनिअर नी आत्महत्या केल्याची नोंद आहे. आता आपण शकुंतला मँडमचा जीवनप्रवास पाहुया. दिनांक ६ फेब्रुवारी १९३३ साली शकुंतला जोशी यांचा जन्म झाला.त्या काळातील समाजाचा विचार करता मुलीने इंजिनियर होणे ही खूपच मोठी गोष्ट होती. पण शकुंतला च्या वडिलांनी त्यांना शिकायला भरपुर प्रोत्साहन दिले. शकुंतला जोशी म्हणून इंजिनिअरिंगच्या अभ्यासक्रमा साठी नाव नोंदवलेल्या या हुशार मुलीने सिव्हिल इंजिनिअरिंग च्या विषयांमध्ये त्वरित गती पकडली. शकुंतला जोशी यांचे वडील एस.बी. जोशी हे सुध्दा स्वतः Bridge Engineer म्हणजेच सिव्हिल क्षेत्रातील उत्तम ईजिंनिअर होते. १९४२ च्या चले जाव आंदोलनात ते सहभागी झाले होते. ते विचारांनी इतके पुढारलेले होते की शकुंतलाने आपले इंजिनीअरिंगचे स्वप्न पूर्ण करण्यासाठी लग्न केले नसते तरी त्यांना ते चालणार होते. १९५३ साली शकुंतला यांनी मुबंईतील मांटुगा येथील VJTI (वीर जिजामाता टेक्निकल इन्स्टिट्यूट) म्हणजे त्या काळातील Victoria Jubilee Technical Institute मधुन सिव्हिल इंजिनियर ची पदवी घेऊन देशातील पहिल्या महिला ठरल्या. शिक्षण पूर्ण झाल्याबरोबर त्यांनी एका ठिकाणी फॅक्टरी ट्रेनी (internship)म्हणून कामाला सुरुवात केली. पण एकदा फॅक्टरीत काम करत असताना अचानक छोटासा अपघात होऊन त्या किरकोळ जखमी झाल्या. त्यावेळी शकुंतला यांचे मनोबल उंचावण्यासाठी पुन्हा एकदा वडिलांनी त्यांना कणखर आधार दिला. पुढे त्यांनी त्यांना डिझाईन इंजिनियर म्हणून काम करण्यासाठी जर्मनीला पाठवले. जर्मनीहून त्या १९५७ मध्ये भारतात परतल्या. त्यानंतर त्यांनी पेनसिल्व्हेनिया युनिव्हर्सिटीमधून सिव्हिल आणि स्ट्रक्चरल ईजिंनिअरींग मध्ये मास्टर पदवी मिळविली.त्यानंतर त्यांनी अजून एक धाडस केले ते म्हणजे प्रेमविवाह! काळाच्या कितीतरी पुढे जात त्यांनी आपल्या पसंतीचा जोडीदार निवडला. तोही फक्त मेकॅनिकल इंजिनीअर ची साधी पदवी असलेला ! अनिरुद्ध शिवप्रसाद भगत यांचे स्वतःचे फँब्रिकेशन व ऑटोमोबाईल पार्टस बनविण्याचा वर्कशॉप होता. ते दिवसभर स्वतःच्या वर्कशॉप मधे काम करत म्हणून त्यांना बघणारे लोक मेकॅनिक समजत असत. एवढी शिकलेली मुलगी एका वर्कशॉप मधे काम करणाऱ्या मेकॅनिक वर प्रेम करते हे कळल्यावर अनेकांनी भुवया उंचावल्या. शकुंतला यांनी मात्र आपल्या निर्णयावर ठाम राहात लग्न केले आणि संसारही निभावून नेला. अर्थात त्यासाठी अनिरुद्ध शिवप्रसाद भगत यांची साथ मोलाची ठरली. भगत यांचे उत्पन्न पुरेसे नसल्यामुळे शकुंतला यांनी आर्थिक जबाबदारीही स्वीकारली. त्यासाठी त्यांनी १९६० ते १९७० या काळात त्यांनी इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ टेक्नॉलॉजी ( IIT) या भारतातील अग्रगण्य संस्थेत सिव्हिल इंजिनियर साठी असिस्टंट प्रोफेसर व स्टील स्ट्रक्चर लॅबोरेटरी मधे हेड ऑफ डिपार्टमेंट अशी जबाबदारी पार पाडल्यावर १९७० साली त्यांनी मेकॅनिकल ईजिंनिअर असलेले पती श्री अनिरुद्ध शिवप्रसाद भगत यांच्यासमवेत 'भगत इंजिनियरिंग' नावाची ही त्यांची स्वतःची फर्म स्थापन केली. या कंपनीने वेगवेगळी रुंदी आणि विस्तार असलेले पूल अल्प खर्चात तयार केले. त्यासाठी त्यांनी प्री-फॅब्रिकेटेड(आधीच तयार करुन ठेवलेल्या) सुट्ट्या भागांचा वापर केला. तसेच हे भाग एकमेकांना जोडण्यासाठी बिजागऱ्यांसारख्या जोडणीचा वापर केल्यामुळे त्यासाठी कमी स्टील वापरावे लागे. अस्तित्वात असलेला एखादा पूल मोडकळीस आला असेल तर त्याला आधार देण्यासाठी त्यांनी टोएबल ब्रिज या नव्या प्रकारच्या पुलांचे डिझाईन तयार केले. हे पूल नादुरुस्त पुलांखाली वापरून मोडकळीस आलेल्या पुलावरून देखील अवजड वाहनांची वाहतूक करणे शक्य होऊ लागले. क्वाड्रिकॉन मॉड्यूलर ब्रिज साठी 'टोटल सिस्टम' विकसित करुन पेटंट घेतल्यावर प्रीफॅब्रिकेटेड मॉड्यूलर डिझाइन करुन भले मोठे पुल बांधायचे काम सोपे केले. प्रीफॅब्रिकेटेड म्हणजे आपणास समजण्यास सोपे जावे म्हणुन सांगतो की भल्या मोठ मोठ्या पुलाचे लहान लहान भाग म्हणजे रस्त्यावरुन वाहुन नेऊ शकतो अशा रुंदीच्या आकाराचे मॉड्यूल वर्कशॉप मध्ये फँब्रिकेट म्हणजेच वेल्डिंग करुन ते प्रत्यक्ष साईट वर आणुन फक्त जोडायचे काम केल्याने बांधकामाचा वेळ भरपुर वाचतो. आजसुद्धा आपल्याकडे अनेक गावे अत्यंत दुर्गम आहेत. तेथे पोहोचायला वाहतुकीची साधने नाहीत, दळणवळणा च्या सुविधा नाहीत.देशात असूनही अशी 'बेटे' त्यांच्या दुर्गम स्थानामुळे प्रगतीपासून दूर आहेत. या पार्श्वभूमीवर पुलांचे मोठे योगदान आहे. या पुलांनी गावे एकमेकांना 'जोडण्याचे' महत्त्वाचे काम केले आहे; अनेक गावांवरचा दुर्गमपणाचा शिक्का पुसण्यात शंकुतला मँडम नी आपल्या देशाला मदत करताना काश्मीर ते अरुणाचल प्रदेश पर्यंत ६९ पुल बनवले. त्यांनी पूल बांधणीच्या क्षेत्रात केलेले काम आजही भल्याभल्यांना चकित करते. निवडलेल्या कामाची तीव्र आवड असेल तर कुठल्या कुठे पोहोचता येते; याचे उत्तम उदाहरण म्हणजे शकुंतला अनिरुद्ध भगत. भारताच्या प्रथम महिला सिव्हिल इंजिनियर शकुंतला अनिरुद्ध भगत यांनी Bridges construction व R&D मधे फार मोठी भुमिका बजावली . त्यांनी त्यांचे पति अनिरुद्ध शिवप्रसाद भगत यांच्यासमवेत या क्षेत्रात जागतिक स्तरावर पहिल्यांदाच ‘टोटल सिस्टम’ नावाची पद्धत विकसित केली. हा काळ एकंदरच आपल्या भारत देशाच्या विकासाचा आणि भरभराटीचा होता. हिमालया- लगतच्या प्रदेशात बांधल्या गेलेल्या पुलांमुळे त्या प्रदेशाचे चित्र पालटू लागले होते. इतके दिवस भौगोलिक दृष्टीने दुर्गम असलेले भाग क्वाड्रीकॉनने उत्तर आणि ईशान्य भारतात बांधलेल्या ६९ पुलांमुळे आज उर्वरित भारताशी जोडले गेले आहेत. याशिवाय युके, युएस, जर्मनी या देशांमध्येही त्यांनी २०० पूल बांधलेत. त्यांनी लंडनच्या सिमेंट आणि काँक्रीट असोसिएशनसाठी संशोधनावर भरपुर काम केले. त्यांनी डिझाइन केलेले क्वाड्रिकॉन स्टील पुल सिस्टीम ही आपल्या देशातील हिमालया सारख्या डोंगराळ क्षेत्रात बांधण्यासाठी फार उपयोगी पडल्याने त्या सिव्हिल इंजिनियर क्षेत्रात जगप्रसिद्ध झाल्या. रोल्ड स्टील सेक्शन हे बांधकामासाठी उत्तम असले तरी त्याचे अनेक भले मोठे भाग साईटवर वेल्डिंग करुन जोडणे खूप कठीण असते . त्यासाठी पुलाच्या बांधकामासाठी त्याचा वापर होत नव्हता . या सगळ्या मर्यादा लक्षात घेऊन १९६९ मध्ये क्वाड्रिकॉनने ' Unishear Conector' विकसित केले. स्टील स्ट्रक्चर्स जोडण्यासाठी हे एक सुंदर पीन सारखे उपकरण आहे. पण हे बणविण्या पुर्वी योग्य क्षमतेसाठी भरपुर मोठ मोठी गणिते करावी लागतात. व या क्षेत्रातील तज्ज्ञांकडून ती गणिते तपासुन घ्यावी लागतात. त्यांनी ११ प्रोटोटाइपद्वारे भगत Unishear Connectors कनेक्टर्स डिझाइन करण्याची संकल्पना विकसित केली, जी ऍप्लिकेशन्सद्वारे परिपूर्ण केली गेली. भगत युनिशीअर कनेक्टरची २० मेट्रिक टन ते ५०० मेट्रिक टन पर्यंत कोणत्याही क्षमतेची टेंशनमध्ये आणि कॉम्प्रेशनमध्ये वापरल्यास १०० टक्क्यांपर्यंत अतिरिक्त क्षमता तयार करण्यासाठी शकुंतला यांनी सूत्रे विकसित केल्याने या नवीन शोध कार्यासाठी या दांपत्यास १९७२ मध्ये आविष्कार प्रोत्साहन मंडळाने ( Invention Promotion Board) सर्वोच्च पुरस्काराने सन्मानित केले. त्यांच्या मुलांच्या म्हणण्यानुसार त्यांची आई शंकुंतला व वडील अनिरुद्ध दोघांमध्येही प्रचंड इच्छाशक्ती होती. अगदी रात्री सगळेजण एकत्र जेवायला बसल्यावरही त्यांच्यातल्या चर्चा दिवसभर कामाभोवतीच फिरत. कधी त्या चर्चांमधून वादही रंगायचे. पण एकदा का एक निर्णय झाला आणि तो कंपनीच्या हिताचा आहे यावर शिक्कामोर्तब झाले की वाद थांबे. मग जणू काही झालेच नाही अशा थाटात ह्या मुलांचे आईवडील खेळीमेळीने संभाषण सुरू करत. आपण उभारलेली संस्था बहरावी म्हणून त्यांनी त्या काळात सर्व प्रकारचे धोके स्वीकारले, पण कंपनीची घोडदौड कायम ठेवली. जेव्हा त्यांच्या कल्पनांमध्ये व कंपनीमध्ये गुंतवणूक करायला सरकार किंवा खाजगी कंपन्या राजी नव्हत्या, तेव्हा त्यांनी पैसा उभा करण्यासाठी स्वतःचे घर गहाण टाकले, दागदागिने विकले, पण स्वप्ने सत्यात उतरवून दाखवली. कधी एखाद्या पुलाच्या साइटवर छोटासा जरी अपघात झाला तरी घरात सुतकी वातावरण असे. त्यांच्यासाठी त्यांची कंपनी घराइतकीच जवळची होती. पण म्हणून त्या दांपत्याने स्वतःच्या घराकडे कधी दुर्लक्ष केले नाही. उलट करिअरची एकेक शिखरे सर करत असताना शकुंतला यांनी कौटुंबिक आघाडीही तितक्याच ताकदीने सांभाळली. एवढे सगळे करूनही जर्मनीत असताना परिचित झालेल्या वेस्टर्न क्लासिकल सिंफनीज ऐकण्यासाठी त्या खास वेळ काढत. त्यांच्या तिन्ही मुलांनी त्यांना अतिशय पद्धतशीरपणे काम करताना पाहिलेले आहे. त्या काळात संगणक नसल्यामुळे वह्यांमध्ये आकडेमोड करणारी, एखादे डिझाईन मनासारखे उतरेपर्यंत वहीत रेखाटने करण्यात गढून गेलेली आई आजही त्यांच्या डोळ्यासमोर आहे. इतरांपेक्षा आपली आई नक्कीच वेगळी आहे, जिथे एकही स्त्री नाही अशा क्षेत्रात ती समर्थपणे पाय रोवून उभी आहे याचा अभिमान त्या मुलांना वाटला नाही तर नवलच ! त्यांच्या फॅमिली पिकनिक्ससुद्धा बहुतेक वेळा कंस्ट्रक्शन साइटवरच असायच्या. त्यामुळे नकळतच मुलांवर कामाचे संस्कार झाले. मोठमोठ्या स्ट्रक्चर्समधील बारकावे, त्यांची तपशीलवार तपासणी याबद्दल मुलांना आई-वडिलांकडूनच शिकायला मिळाले. सिव्हिल इंजिनीअरिंगमध्ये पुलांची बांधणी सगळ्यात अवघड मानली जाते. पण याच विषयाला हात घालत, त्याला आपलेसे करत शकुंतला भगत यांनी जी उभारणी केली आहे त्याला तोड नाही. अशा या पहिल्या महिला सिव्हिल इंजिनियर शकुंतला अनिरुद्ध भगत यांचे १४ ऑक्टोबर २०१२ रोजी निधन झाले. लेखन व माहिती संकलन: रत्नाकर सावित्री दिगंबर येनजी फोटो, माहिती सौजन्य: गुगल, विकिपीडिया