डॉ. विक्रम अंबालाल साराभाई

आधुनिक भारताचे शिल्पकार – डॉ. विक्रम अंबालाल साराभाई

डॉ. विक्रम अंबालाल साराभाई यांचा जन्म दिनांक १२ ऑगस्ट, इ.स. १९१९ रोजी अहमदाबाद, गुजरात येथे एका सधन घराण्यात झाला. ते एक प्रसिद्ध भारतीय भौतिकशास्त्रज्ञ व खगोलशास्त्रज्ञ होते. त्यांना भारताच्या अंतराळ संशोधनाचे पितामह आणि भारताच्या अंतराळ युगाचे शिल्पकार म्हणून ओळखले जाते. 

त्यांचे वडील अंबालाल साराभाई हे मोठे उद्योगपती होते आणि आई सरलादेवी त्यांचे घरी मॉंटेसरी पद्धतीने  शाळा चालवायच्या.  त्याना लहानपणापासुनच गणित आणि भौतिकशास्त्राची आवड होती. आपले विद्यापीठ पूर्व (Pre University) शिक्षण आपल्या आईच्या शाळेत, एका यूरोपीय शिक्षकाचे मार्गदर्शनाखाली, आटपून १९३७ साली पुढील शिक्षणासाठी ते ब्रिटनमधील केंब्रिज विद्यापीठात, सेंट जॉन या महाविद्यालयात शिकायला गेले. तेथे त्यांनी नैसर्गिक विज्ञान या विषयात 1940 साली ट्रिपोस पदवी  घेतली. वैश्विक किरणे (Cosmic Rays) हा त्यांचा अभ्यासाचा विषय होता आणि त्यात त्यांना पुढे शिकायचे होते, पण दुसरे महायुद्ध सुरु झाल्याने ते भारतात परत आले व त्यांनी बंगलोरमधील प्रसिद्ध इंडियन इंस्टीट्यूट ऑफ सायन्स मध्ये, नोबेल पारितोषिक विजेते सर सी. व्ही. रामन यांच्या मार्गदर्शनाखाली, वैश्विक किरणावर संशोधन केले. १९४५ साली ते पुन्हा केम्ब्रिज येथे परतले आणि १९४७ साली त्यांनी "उष्णकटिबंधीय अक्षवृत्त्यांमधील वैश्विक किरणे अभ्यास" या विषयात पी एचडी प्राप्त केली.

१९४२ साली त्यांचा विवाह भरतनाट्यम आणि कुचिपुडी या नृत्यकलेत पारंगत असलेल्या प्रसिद्ध नृत्यांगना मृणालिनी स्वामीनाथन यांच्याशी झाला. त्यांना कार्तिकेय आणि मल्लिका ही दोन अपत्ये झाली. कार्तिकेय पुढे पर्यावरण शास्त्रज्ञ झाले तर मल्लिका साराभाई या पुढे प्रसिद्ध नृत्यांगना आणि सामाजिक कार्यकर्त्या झाली.   

वयाच्या २८ व्या वर्षी, १९४७ साली, अंतराळ विज्ञानाची जन्मभूमी मानली जाणारी "भौतिक संशोधन प्रयोगशाळा (Physical research Laboratory)" त्यांच्या रिट्रीट या घरी त्यांनी सुरु केली. पुढे ११ नोव्हेंबर १९४७ रोजी अहमदाबाद येथील एम जी सायन्स इन्स्टिटयूट मध्ये कर्मक्षेत्र एज्युकेशनल फाउंडेशन आणि अहमदाबाद एज्युकेशनल फाउंडेशन संस्थेच्या साहाय्याने त्याला प्रथम मूर्त स्वरूप देण्यात आले. प्राध्यापक कलपाठी रामकृष्ण रामनाथन, हे या संस्थेचे पहिले संचालक (डायरेक्टर ) होते. सुरवातीला वैश्विक किरणे आणि उच्च वातावरणाचे गुणधर्म या विषयावर संशोधन सुरु होते, पुढे अणूऊर्जा आयोगाच्या (Atomic Energy commission) अनुदानामुळे त्याची व्याप्ती वाढवून सैद्धांतिक भौतिक शास्त्र (Theoretical Physics) आणि रेडिओ भौतिकशास्त्रावर (Radio Physics) संशोधन होऊ लागले. १९६५ ते १९७१ या काळात त्यांनी त्याचे संचालक म्हणून काम बघितले.   

१३ डिसेम्बर १९४७ रोजी डॉ विक्रम साराभाई, उद्योगपती कस्तुरभाई लालभाई आणि सुप्रसिद्ध रसायन शास्त्रज्ञ आणि "वैज्ञानिक आणि औद्योगिक संशोधन परिषद(Council for Scientific and Industrial research - CSIR) चे पहिले महासंचालक "सर डॉ शांतीस्वरूप भटनागर" यांच्या कल्पनेतून साकार झालेली अहमदाबाद येथील वस्त्र निर्मिती उद्योगाला उपयोगी अशा "अहमदाबाद टेक्सटाईल इंडस्ट्रीज रिसर्च अससोसिएशन" स्थापन केली, १९४९ साली CSIR कडून मान्यता मिळाल्या नंतर त्याची पायाभरणी सरदार वल्लभभाई पटेल तर उदघाटन पंडित जवाहरलाल नेहरू यांचे हस्ते झाले. १९५६ पर्यंत ते त्याचे मानद संचालक होते.

१९५० पासून त्यांनी त्यांच्या कुटुंबिक व्यवसायात प्रामुख्याने लक्ष द्यायला सुरवात केली. १९५० ते १९६६  या काळादरम्यान डॉ. साराभाई यांनी बडोद्यात अनेक उद्योगांची स्थापना केली, जशा कि साराभाई केमिकल्स, साराभाई ग्लास, सुह्रिद गेयगी मर्यादित, सिन बायोटिक्स मर्यादित, साराभाई मर्क मर्यादित आणि साराभाई इंजिनियरिंग ग्रुप.  मुंबई मध्ये त्यांनी स्वस्तिक तेल कम्पनीचे व्यवस्थापन ताब्यात घेतले. तेल काढण्याचे  नवीन तंत्र विकसित केले आणि कृत्रिम डिटर्जंट्स आणि कॉस्मेटिक्सची निर्मिती केली. कलकत्ता येथे त्यांनी स्टॅण्डर्ड  फार्मास्युटिकल्स लिमिटेडचे ​​व्यवस्थापन ताब्यात घेतले. तेथे त्यांनी पेनिसिलीनचे मोठ्या प्रमाणावर उत्पादन करण्यास सुरवात केली आणि फार्मास्युटिकल उत्पादनांच्या संख्येत वाढ केली. १९६० मध्ये त्यांनी नैसर्गिक आणि कृत्रिम औषध उत्पादने तपासणीसाठी साराभाई रिसर्च सेंटर, बडोदा ची स्थापन केली.

डॉ. साराभाईंना व्यवस्थापन क्षेत्रात फार रस होता. १९५६ मध्ये त्यांनी अहमदाबाद मॅनेजमेंट असोसिएशनची स्थापना केली आणि १९६० मध्ये बडोदा येथे त्यांनी ऑपरेशन्स रिसर्च ग्रुपची (ओआरजी) स्थापना केली. भारतातील व्यावसायिक व्यवस्थापनाची गरज पूर्ण करण्यासाठी १९६१ साली विक्रम साराभाई यांच्या पुढाकाराने, त्या वेळचे गुजरातचे मोठे लोकोपकारी उद्योगपती कस्तुरभाई लालभाई आणि गुजरातचे मुख्यमंत्री डॉ जीवराज मेहता यांचे साहाय्याने त्यांनी इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ मॅनेजमेन्ट (IIM) ही भारतातील, जगप्रसिद्ध व्यवस्थापन शिक्षण संस्था स्थापन केली. या कामात त्यांना त्यावेळचे केंद्र सरकार, राज्यसरकार, स्थानिक उद्योगपती, अमेरिकेचे फोर्ड फौंडेशन आणि हार्वर्ड विद्यापीठ या सर्वांचे सहकार्य लाभले. १९६५ पर्यंत ते त्याचे मानद संचालक होते.

१९६२ मध्ये भारतातील अंतराळ संशोधन सुसूत्रित करण्यासाठी इंडियन नॅशनल कमिटी फॉर स्पेस रिसर्च (INCOSPAR) च्या राष्ट्रीय समितीच्या अध्यक्षपदाची जबाबदारी डॉ. साराभाई यांनी स्वीकारली. हीच  संस्था पुढे १९६९ सुरु झालेल्या भारतीय  अंतराळ संशोधन संथेचा (ISRO)  पाया बनली. केरळ राज्याची ची राजधानी असलेल्या त्रिवेंद्रम जवळील "थुम्बा" या उपनगरात, थुम्बा इक्वेटोरियल रॉकेट लॉचिंग स्टेशनची स्थापना करण्याचे निर्देश दिले आणि फ्रेंच सेंटॉर संशोधन रॉकेटच्या निर्मितीसाठी एक कार्यक्रम सुरू केला. थुम्बा येथील रोहिणी आणि मेनका या दोन भारतीय रचनेच्या रॉकेट लाँचरच्या विकासामागे त्यांची मोठी प्रेरणा होती.  १९६६ मध्ये ते अणु ऊर्जा आयोगाचे (Atomic Energy commission) अध्यक्ष होते.

त्यांनी आणखी काही स्थापन केलेले ठळक प्रकल्प / संस्था म्हणजे कल्पाकम, तामिळनाडू येथे सुरु केलेला, अणू ऊर्जेसाठी  वापरण्यात येणारा "फास्टर ब्रीडर टेस्ट रिऍक्टर (FBTR)", कलकत्ता येथे सुरु केलेली "व्हेरिएबल एनर्जी सायक्लोट्रॉन आस्थापन" , हैदराबाद येथे सुरु केलेले "इलेक्ट्रॉनिक्स कॉर्पोरेशन ऑफ इंडिया लिमिटेड", जादूगुडा, झारखंड येथे अणुऊर्जेसाठी लागणारे "युरेनियम कॉर्पोरेशन ऑफ इंडिया लिमिटेड" होत.

१९६२ मध्ये ते भारतीय शास्त्र परिषेदेच्या भौतिक विभागाचे अध्यक्ष, तसेच भारत सरकारच्या इलेक्ट्रॉनिक्स कॉर्पोरेशन चे आणि संरक्षण विभागाच्या इलेक्ट्रॉनिक्स विषयक कमिशनचे ते अध्यक्ष होते. अनेक भारतीय आणि विदेशी, शास्त्र विषयक संस्थांमध्ये त्यांची मोलाची कामगिरी होती. १९७० साली व्हिएना, ऑस्ट्रिया येथे झालेल्या आंतरराष्ट्रीय ऊर्जा आयोगाच्या परिषदेचे ते अध्यक्ष होते आणि १९७१ साली "अणुऊर्जेचा शांततामय उपयोग" या संयुक्त राष्ट्र परिषदेच्या चौथ्या सभेचे ते उपाध्यक्ष होते.

सायन्स त्यांचा आत्मा होता आणि त्याद्वारेच आपल्या महान देशाच्या शिक्षण, सामाजिक आणि आर्थिक समस्यावर आपण उपाय शोधू शकतो यावर त्यांचा दृढविश्वास होता.  उपग्रह दूरचित्रवाणीचा वापर करून, आधुनिक तंत्रज्ञानाने, दूरच्या  गावांतील शाळा कॉलेज मधील विद्यार्थ्यांना आधुनिक शिक्षण देण्याची योजना त्यांनी तयार केली.  जी पुढे Satellite Instructional Television Experiment (SITE)  म्हणून प्रसिद्ध झाली.  

पंडित नेहरूच्यावर असलेल्या  प्रेमाचे पोटी आणि त्यांचे दूरदृष्टीला अभिवादन म्हणून डॉ साराभाई स्वतः स्थापन केलेल्या धर्मादाय संस्थेला "नेहरू फौंडेशन" असे नाव देऊन यांनी त्या द्वारे अनेक सामाजिक उपक्रम सुरु केले जे आजहि सुरु आहेत.

शास्त्र आणि तंत्रज्ञान यासाठी प्रसिद्ध असलेले "शांतीस्वरूप भटनागर"  पारितोषिक डॉ साराभाई यांना १९६२ साली त्यांच्या भौतिक शास्त्रातील कामगिरी साठी देण्यात आले. १९६६ साली भारत सरकारने त्यांना पद्मभूषण देऊन सन्मानित केले. १९७२ साली त्यांचे मृत्यूचे पश्चात,  सायन्स आणि टेकनॉलॉजी या विषयातील त्यांच्या भरीव कामगिरीसाठी, त्यांना "पदम विभूषण" हा 'किताब त्यांना बहाल करण्यात आला.

अशा या भारताच्या महान सुपुत्राने दिनांक ३० डिसेम्बर १९७१ रोजी रशियन रॉकेटचे उड्डाण आणि थुम्बा रेल्वे स्टेशनचे उदघाटन करून झाल्यावर,  त्यांच्या कोवलम येथील आवडत्या रिसॉर्ट मध्ये रात्री आपल्या रूम मध्ये शांतपणे झोपले असताना त्यांना मृत्यूने कवटाळले,  परंतु त्या बाबतीत कोणतीही चौकशी झाली.  मृत्यूसमयी त्यांचे वय अवघे ५२ होते.  कदाचित भारताच्या शास्त्रीय आणि अणू शक्तीची प्रगती एवढ्या झपाट्याने होणे कोणा जागतिक शक्तीला रुचले नसेल काय?

माधव भोळे (८४५१८८६७५९ )

केल्याने होत आहे रे, आधी केलेची पाहिजे

केल्याने होत आहे रे,  आधी केलेची पाहिजे

आपणास माहित असेल कि संबंध जगात काजू उत्पादनात भारत १ नंबरला असून जागच्या २३% काजू भारत पिकवतो (२०१५-१६ जगाचे काजूचे उत्पन्न ७,३८, ८६१ मेट्रिक टन  पैकी भारताचे उत्पादन १,७२,७१९ मेट्रिक टन).  त्या वर्षी भारताने ५०,२६७  मे. टन काजू निर्यात करून २९८२ करोड रुपये परकीय चलन मिळवले. त्या वर्षी भारतातील काजूचा एकूण खप २.४ लक्ष मे. टन एवढा असून दरवर्षी 5-10% ने वाढत चालल्यामुळे भारताला एक्स्पोर्ट करण्यासाठी बाहेरील देशातून विशेषतहा आफ्रिकेमधून काजू आयात करावा लागतो.   भारतातील उत्पादनाच्या ३२% काजू महाराष्ट्रात तयार होतो परंतु त्यातील बहुतेक काजू गोवा आणि केरळ येथे प्रक्रियेसाठी जातो आणि तेथून तो एक्स्पोर्ट होतो.

माझे सहकार क्षेत्रातील तज्ञ मित्र श्री प्रकाश वीरकर यांचे बरोबर  गवाणे, लांजा येथे जाण्याचा योग, काही दिवसापूर्वी आला.  रत्नागिरी कृषी प्रक्रिया सहकारी संस्था मर्यादित या संस्थेमधील संस्थापक सदस्य आणि सहकार क्षेत्रातील अनुभवी श्री जयवंत विचारे यांचा, प्रकाशच्या तरुणपणातील सहकार चळवळी पासूनचा संबंध.  जयवंतरावांनी निवृत्त होण्यापूर्वीच आपल्या निवृत्तिउत्तर आयुश्याची आखणी करायला सुरवात केली.  

जयवंतरावांना हे बहुदा आधीच माहित असल्यामुळेच, निवृत्ती जवळ आल्यानंतर, २००३ साली त्यांनी कोकणातील, रत्नागिरी जिल्ह्यातील काजू शेतकरी जमवायला सुरवात करून त्यांना सहकारी तत्वावर काजू प्रक्रिया कारखाना सुरु करण्याची संकल्पना सांगितली आणि ती लोकांच्या मनात रुजून सहकारी संस्था स्थापन होऊन कार्यान्वित व्हायला २००८ उजाडले.  या सहकारी संस्थेत ४% भांडवल काजू शेतकऱ्यांचे असून ३६% महाराष्ट्र राज्य सरकार, आणि ६०% राष्ट्रीय सहकार विकास निगम,  यांचे असून राष्ट्रीय सहकार विकास निगम मंडळाचे तत्कालीन अध्यक्ष श्री शरदचंद्र पवार साहेब यांनी त्यांना मोलाची मदत केली हे ते आवर्जून सांगतात.  २००९ मध्ये एकंदर २२,०००  वर्ग फुट  च्या,  २  भल्यामोठ्या शेड उभारून कारखान्याला सुरवात झाली.  एका वेळी १० टन काजू वाळवायला १४ हजार वर्ग फुटाचे विशेष आंगण तयार केले आहे.  

दरम्यानच्या काळात येथील शेतकऱ्यांना काजू लागवडीला उद्युक्त करणे, कामगारांना प्रशिक्षण देणे, बाजारपेठ शोधणे, मशीनरी निवडणे हि कामे सुरूच होती. त्यांच्या कारखान्यात ऋतूनुसार आणि आवश्यकते नुसार १५० कामगारांना वर्षभर रोजगार मिळतो. त्याच्या वाडी वाडी वर आणायला आणि सोडायला कारखान्याची स्वतःची बस जाते. प्रशिक्षित कामगार हा कारखान्याचा पाया असून यातील सर्व कामगारांना आपआपल्या कुवतीप्रमाणे ग्रेडेशन, पॅकिंग, बॉयलर ऑप्रेशन, कटिंग मशीन, ड्रायर मशीन  वगैरे कामे शिकवली जातात.  खरे म्हटले तर लांजा हे जयवंतरावांचे गाव नव्हे परंतु हा प्रदेश काजू उत्पादनाला चांगला असल्यामुळे हि जागा निवडल्याचे ते सांगतात.

प्रकल्पाची क्षमता दररोज ४ टन काजू प्रक्रिया करण्याची आहे आणि ती सध्या ५०% वापरली जात असून, गेल्या वर्षी २२५ मे टन एवढे उत्पादन या संस्थेने केले आहे. संस्थेकडे ISO मानांकन असून  मुंबई, चिपळूण, सांगली, वारणा, शारजाह वगैरे शहरात आपल्या मालाचा प्रसार करण्यासाठी प्रदर्शनामध्ये या संस्थेने भाग घेतला आहे.

सध्या जयवंतराव एका नव्या प्रोजेक्टच्या तयारीत आहेत. आम्ही गेलो त्यावेळी तेथे अंदाजे २.५ कोटी रुपयाची अद्ययावत मशीनरी पडली होती आणि त्याचे टेस्टिंग करणारे इंजिनियर काम करत होते. जयवंतरावांनी या नव्या प्रोजेक्ट ची माहिती दिली. “लांजा, रत्नागिरी, काजू क्लस्टर” या सामूहिक सुविधा केंद्राच्या उभारणीत ते गुंतले आहेत. हि संकल्पना अशी आहे कि ज्या शेतकऱ्याला संस्थेला माल विकायचा नसेल तो आपला वाळवलेला काजू घेऊन या सुविधा केंद्रात येईल आणि प्रक्रियेसाठी योग्य मूल्य देऊन आपला माल प्रक्रिया करून घेईल. त्या मुळे त्याला भांडवली खर्च करावा लागणार नाही आणि त्याचा माल विकायला तो मोकळा असेल. हि सुविधा महाराष्ट्र सरकारच्या, महाराष्ट्र औद्योगिक विकास खात्यामार्फत असून ती राबवायला या संस्थेकडे दिली आहे. याची सर्व गुंतवणूक (अंदाजे ५ कोटी रुपये) महाराष्ट्र सरकार करत आहे.  विशेष म्हणजे तो सरकारचा प्रोजेक्ट असून सुद्धा नवीन सरकारच्या धोरणानुसार “आता आम्हाला पाठपुरावा करायला न लागता आता सरकारी अधिकारी आमच्या कामाच्या पाठी असतात आणि त्यांचे टार्गेट पूर्ण करण्यासाठी ते धडपडत असतात”  असे जयवंतराव म्हणाले. मला आश्चर्याचा मोठा धक्काच बसला.   आजकाल एका घरातील २ माणसात एक मत होत नाही, अशावेळेला कोकणातल्या व्यवहारचतुर माणसांना एकत्र आणून एवढे मोठे ध्येय गाठणे म्हणजे गोवर्धन पर्वत एका करंगळीवर उचलण्यासारखेच कठीण काम ते शांत चित्ताने आणि मनपूर्वक करत असतात.

जयवंतराव ७० वर्षाचे तरुण असून, डोंबिवलीचे स्थायिक, परंतु कामानिमित्त बहुतांशी लांजा येथेच असतात आणि आपला निवृत्तीचा वेळ आपल्या ध्येय पूर्तीसाठी घालवत असतात. लांज्याला त्यांचे घर नाही कि जमीन नाही. ते अभिमानाने सांगतात, जे काही आहे ते संस्थेचे.

अशा निष्काम कर्मयोग्याला माझा सलाम.

माधव भोळे (८४५१८८६७५९)

मराठी भाषा आणि मोल्सवर्थ...

मराठी भाषा आणि मोल्सवर्थ...

मोल्सवर्थचा मराठी – इंग्रजी शब्दकोश, १८३१--

मोल्सवर्थचा मराठी – इंग्रजी शब्दकोश ऐकूनही माहीत नाही असा मराठी माणूस सापडणं कठीण. पण हा मोल्सवर्थ नेमका कोण हे माहीत असणारी मराठी माणसंही तशी कमीच. मोल्सवर्थची मराठी-इंग्रजी डिक्शनरी प्रथम १८३१ मध्ये प्रकाशित झाली. तिची दुसरी सुधारित आवृत्ती १८५७ मध्ये छापली गेली. आजही सुमारे १००० पानांचा मोल्सवर्थचा हा शब्दकोश मराठीतला सर्वांत मोठा शब्दकोश आहे. महाराष्ट्रातल्या न्यायालयात जेव्हा एखाद्या मराठी शब्दाचा अर्थ लावण्याची वेळ येते तेव्हा मोल्सवर्थने दिलेला अर्थ न्यायाधीश प्रमाण मानतात. मोल्सवर्थ ह्या ब्रिटीश माणसाने आपल्याला ही डिक्शनरी तयार करून दिली. इंग्रजांच्या काळात घडलेली त्या शब्दकोश निर्मितीची सत्यकथा अचंबित करणारी आणि आजच्या तरूणांना प्रेरणा देणारी अशी दोन्ही आहे. प्रत्येक मराठी माणसाला ती निदान माहीत तरी असायला हवी.

जेम्स थॉमस मोल्सवर्थ हा एक ब्रिटीश लष्करी अधिकारी. जन्म १५ जून १७९५ चा. शालेय शिक्षण व बालपण ब्रिटनमध्ये गेलेलं. त्याकाळी किशोरवयीन ब्रिटीश मुलांना लष्करात दाखल करण्याची पद्धत होती. जेम्स वयाच्या १६ व्या वर्षी ब्रिटीश लष्करात दाखल झाला. एप्रिल १८१२ मध्ये १७ व्या वर्षी त्याला भारतात पाठवण्यांत आले. ब्रिटीश लष्कराच्या पद्धतीप्रमाणे भारतात आलेल्या प्रत्येक अधिकाऱ्याला मराठी आणि हिंदी भाषा शिकावी लागे. त्याच्या परिक्षा घेतल्या जात, आणि त्यात पास होण्याची लष्करी सक्तीही असे. जेम्स त्या परिक्षांसाठी मराठी शिकू लागला आणि मराठी भाषेच्या चक्क प्रेमातच पडला.

मराठी शब्द जमवण्याचा छंद त्याला लागला. पुढे १८१४ मध्ये त्याला लेफ्टनंट म्हणून बढती मिळाली. १८१८ मध्ये त्याची बदली सोलापूरला झाली. तेव्हा तो २३ वर्षांचा होता. मराठीत भाषांतर करण्यासाठी तो जे शब्द टिपून ठेवत होता त्याची संख्या दिवसेदिवस वाढत होती. पुढे १८२४ मध्ये त्याची बदली गुजरातमध्ये खेडा भागात झाली. मराठी वातावरणाची सवय झालेल्या मोल्सवर्थला गुजरातमध्ये करमेना. त्याने पुढल्या काही महिन्यांत ब्रिटीश सेनेकडे मराठी – इंग्रजी शब्दकोश तयार करण्याचा प्रस्ताव पाठवला आणि महाराष्ट्रात बदलीही मागितली. शब्दकोशासाठी सहकाऱ्यांचा पगार, स्टेशनरी वगैरेंचा मिळून एकूण खर्च २००० रूपये येईल त्यास मंजुरी मिळावी अशी प्रस्तावात विनंती होती. पण ब्रिटीश सेनेने त्याचा प्रस्ताव फेटाळला. इंग्रज सरकारला मराठी शब्दकोशाशी कसले देणेघेणे? त्यांना आपले साम्राज्य सांभाळायचे आणि त्यासाठी लढाया करायच्या एवढेच माहिती. मोल्सवर्थच्या प्रस्तावावर ब्रिटीश सेनेचे म्हणणे होते की लेफ्टनंट कर्नल व्हान्स केनेडी यांनी एक मराठी – इंग्रजी शब्दकोश तयार केला आहे. तो पुरेसा आहे. सबब, प्रस्ताव नामंजूर.

पण मोल्सवर्थ तर मराठी शब्दकोशाच्या कल्पनेने झपाटला होता. गुजरातमध्ये राहून मराठी शब्दकोश होणे शक्य नव्हते. वारंवार विनंती अर्ज, स्मरणपत्र पाठवूनही त्याची महाराष्ट्रात बदली होत नव्हती. शेवटी कंटाळून त्याने एक धमकी आणि एक ऑफर ब्रिटीशांना दिली. धमकी अशी की बदली झाली नाही तर मी लष्करी नोकरीच सोडून देईन. ऑफर अशी की शब्दकोशासाठी रजा दिली तर त्याला मिळणारे सर्व भत्ते तो सोडून द्यायला तयार आहे. एवढं टोक गाठल्यावर त्याची बदली मुंबईत करण्यांत झाली. शब्दकोश तयार करण्याची परवानगीही त्याला देण्यांत आली. मोल्सवर्थवर अधिकारी म्हणून लष्करी जबाबदाऱ्या होत्या, त्यात आणखी एक भर म्हणजे बॉम्बे नेटिव्ह एज्युकेशन सोसायटीचा (BNES) कारभार पाहण्याचं कामही त्याला दिलं गेलं. बीएनईएस संस्थेत त्याची भेट मराठी भाषा उत्तम जाणणाऱ्या काही शास्त्री मंडळींशी झाली. सोलापूरला असताना त्याची ओळख थॉमस कँडी यांच्याशी झाली होती. थॉमस कँडी आणि त्यांचा जुळा भाऊ जॉर्ज दोघेही मराठी उत्तम जाणणारे होते. थॉमस तर संस्कृत पाठशाळेचे प्राचार्य म्हणून काम करीत असत. दोघा कँडी बंधूंना मुंबईला बीएनईएस मध्ये पाठवण्यांत यावं ही मोल्सवर्थची विनंतीही ब्रिटीशांनी मान्य केली. कँडी बंधू एप्रिल १८२६ मध्ये मुंबईला आले. आता मराठी शब्दकोशाचं काम वेगात सुरू झालं. पण जून महिन्यांत मुंबईत पावसाने थैमान घातलं. हवामान पार बदलून गेलं. कँडी आणि मोल्सवर्थ सगळेच त्या पावसाने हैराण झाले. मुंबई सोडून कोकणात जावं असं त्यांनी ठरवलं. त्यानुसार शब्दकोशाचं पुढलं काम बाणकोट आणि दापोली येथे झालं. १८२८ च्या डिसेंबरात शब्दकोशाची अंतिम प्रत तयार झाली. बीएनईएस संस्थेचा लिथो छापखाना होता. तिथे शब्दकोशाची छपाई करावी असं ठरलं. मोल्सवर्थला उपलब्ध असलेले मराठी टाईप आवडले नव्हते. त्यामुळे त्याने नवा आणखी सुबक टाईप शब्दकोशासाठी करून घेण्याचे ठरवले. त्यावेळी टाईप फक्त कलकत्त्यात तयार होत. काही आठवड्यांत कलकत्त्याहून नवे टाईपही आले. तयार झालेला शब्दकोश २५,००० शब्दांचा होता. कलकत्त्याहून टाईप यायला जो वेळ लागला तेवढ्या वेळात मोल्सवर्थने आणखी १५,००० शब्द जमा केले आणि शब्दकोशातील शब्दांची संख्या ४०,००० केली. शब्दकोशाला नाव दिले ‘महाराष्ट्र भाषेचा कोश’. छपाई पुर्ण होऊन प्रती हाती यायला १८३१ साल उजाडले. मोल्सवर्थने काही प्रती एका पत्रासोबत ब्रिटीश सेनाप्रमुखांकडे पाठवल्या. पत्रात लिहीले की “कामाचा आवाका, आणि झालेल्या कामाचा दर्जा (याबाबत मी बोलण्यापेक्षा) प्रत्यक्ष पाहिल्यानंतर कल्पना येईल. लेफ्टनंट कर्नल व्हान्स केनेडींनी तयार केलेला मराठी शब्दकोश ८००० शब्दांचा होता. मोल्सवर्थचा ४०,००० शब्दांचा. पण सरळ कौतुक करतील तर ते ब्रिटीश कसले?

शब्दकोशाचा दर्जा ठरवण्यासाठी त्यांनी एक समिती नेमली. त्यात लेफ्टनंट कर्नल केनेडी, लेफ्टनंट जॉर्ज पोप, आणि रॉबर्ट कॉटन मनी हे तीन सदस्य नेमले. केनेडींच्या मते मराठी ही फक्त एक बोली भाषा होती, आणि त्यात जे मोजके शब्द आहेत त्यांचा कोश त्यांनी तयार केलेला होता. नव्या कोशाला मुळातच त्यांचा विरोध होता. त्यांनी मत दिले की मोल्सवर्थने संस्कृत, पर्शियन, फारशी, अरबी वगैरे शब्दांचा भरणा करून शब्दसंख्या वाढवली आहे. मराठीत एवढे शब्दच नाहीत. जॉर्ज पोप यांनीही केनेडींचीच री ओढली. पण रॉबर्ट मनी यांनी मोल्सवर्थचं कौतुक केलं. भारतात आजपर्यंत झालेल्या छपाईत ही छपाई उजवी असल्याचे सांगून त्यांनी लिहीलं की “अशा मोठ्या शब्दकोशाची विद्यार्थ्यांचा विचार करता गरजच होती. शब्दकोश समृद्ध आणि अचूक आहे. मऱ्हाठा (मराठी) भाषेचे विशाल ज्ञान त्यात आहे. हा ग्रंथ गौरवास पात्र आहे.”

त्रिसदस्य समितीची उलट सुलट मते पाहून इंग्रज सरकार बुचकळ्यात पडले. त्यांनी आता १८ सदस्यांची एक समिती मोल्सवर्थ डिक्शनरीचे मूल्यमापन करण्यासाठी नेमली. त्या समितीने मात्र एकमुखाने मोल्सवर्थच्या कामाची वाखाणणी केली. ही डिक्शनरी नसती तर किती तरी मराठी शब्द युरोपियनाना कधीच समजले नसते असा अभिप्राय बहुतेक सदस्यांनी दिला. पाठोपाठ सप्टेंबर १८३१ मध्ये इंग्रज सरकारनी मोल्सवर्थची प्रशंसा करणारे पत्र त्याला पाठवले. मोल्सवर्थने आता इंग्रजी – मराठी डिक्शनरीही तयार करावी असं इंग्रज सरकारने सुचवलं आणि त्या खर्चास मंजुरीही दिली.

मोल्सवर्थने कँडी यांच्या मदतीने इंग्रजी – मराठी डिक्शनरीचे काम सुरूही केले. पण १८३२ च्या सुमारास त्याला प्रकृतीचा त्रास होऊ लागला. जिद्दीने मराठी – इंग्रजी शब्दकोशाचे काम करताना त्याचे तब्येतीकडे दुर्लक्ष झाले होते. आयुष्यातली इतकी सारी वर्ष मराठी – इंग्रजी शब्दकोश तयार करण्यांत गेली होती. तो आता ३७ वर्षांचा झाला होता. लग्न करायचं राहूनच गेलं होतं. थंड हवेच्या ठिकाणी गेलं तर तब्येत सुधारेल म्हणून तो उटीजवळच्या भागात दक्षिण भारतात काही दिवस जाऊन राहिला. पण तब्येत त्याला साथच देत नव्हती. नाईलाजाने तो १८३६ मध्ये इंग्लंडला परत गेला.

१८३६ ते १८५१ ही १५ वर्षे मोल्सवर्थ मराठी आणि महाराष्ट्रापासून दूर साता समुद्रापार इंग्लंडमध्ये राहिला. दरम्यान शब्दकोशाची पहिली आवृत्ती संपत आली होती. दुसरी सुधारित आवृत्ती तयार करायची होती. इंग्रज सरकारने १५ वर्षांनंतर मोल्सवर्थला विनंती केली की दुसरी आवृत्ती तयार करायला भारतात या, मराठीसाठी तुमची गरज आहे. त्या विनंतीला मान देऊन मोल्सवर्थ १८५१ साली पुन्हा भारतात आला. वय ५६ वर्षांचे होते. पण तब्येत सुधारली होती. त्याला सर्वांशी उत्साहाने उत्कृष्ट मराठीत बोलताना पाहून लोक तोंडात बोट घालत होते. १८५१ ते १८५७ ही सात वर्षे मोल्सवर्थने मराठी – इंग्रजी शब्दकोशासाठी पुन्हा वाहून घेतले. हे काम त्याने पुणे आणि महाबळेश्वर येथे राहून केले. तयार झालेल्या नव्या सुधारित शब्दकोशात आता ६०,००० मराठी शब्द होते. १८५७ साली हा ९५२ पानांचा सुधारित मोल्सवर्थकृत मराठी इंग्रजी शब्दकोश प्रकाशित झाला. आज आपण हीच आवृत्ती पहात असतो. अमेरिकेच्या शिकागो युनिव्हर्सिटीने ही डिक्शनरी इंटरनेटवर (सर्चसह) उपलब्ध केली आहे हे आज बहुतेकांना माहित आहे.

मोल्सवर्थ १८६० मध्ये इंग्लंडमध्ये परत गेला. शब्दकोशाच्या कामात मोल्सवर्थला मदत करणारी कितीतरी शास्त्री मंडळी होती. त्यात अलिबाग नागाव कडली बरीच होती. ते सारे मोल्सवर्थला मोलेसर शास्त्री म्हणत. काही जणांनी तर मोरेश्वर शास्त्री असेच बारसे करून टाकले होते. मोल्सवर्थ १३ जुलै १८७२ रोजी कलीफ्टन येथे वारला. असं म्हणतात की तो गेल्याचे कळल्यावर आपल्याकडल्या अनेक शास्त्र्यांनी मोलेसर शास्त्र्याचा श्राध्दपक्षही केला होता.

जेम्स थॉमस मोल्सवर्थ, ज्याची मातृभाषा इंग्रजी होती, ज्याचा मराठीशी काहीही संबंध नव्हता, असा एक ब्रिटीश आपल्या भाषेच्या प्रेमात पडतो काय, त्यासाठी आयुष्य वाहून टाकून शेवटपर्यंत अविवाहित राहतो काय, आणि कोण कुठले परके ब्रिटीश त्याच्याकडून १८५७ साली आपल्याला पुढे आयुष्यभर पुरेल असा सुधारित शब्दकोश तयार करून घेतात काय, सगळेच अघटित आहे. अगदी मोल्सवर्थइतकं समर्पण आज मिळण्याची अपेक्षा नाही, पण निदान त्याच्याकडून प्रेरणा घेण्याइतपत तरी क्षमता आजच्या मराठीजनांमध्ये असायला हवी. असावी.

मोल्सवर्थच्या कार्याचा गौरव करताना विश्वकोशकर्ते पं. लक्ष्मणशास्त्री जोशी यांनी लिहीले, “‘मोल्सवर्थने मोठ्या आकाराचा पहिला मराठी शब्दकोश तयार केला. त्याने त्याच्या या शब्दकोशाच्या प्रचंड कामासाठी कितीतरी विद्वानांना प्रेरित केले आणि त्या कामात सहभागी करून घेतले. स्वत: मोल्सवर्थनेही या शब्दकोशासाठी आपले संपूर्ण आयुष्य वाहिले. मराठी भाषा आणि महाराष्ट्र, मोल्सवर्थचे हे ऋण कधीच विसरू शकणार नाही.’

वस्तुस्थिती ही आहे की महाराष्ट्र मोल्सवर्थचे ऋण विसरला आहे.

(हा लेख फेसबुक वरून उतरवला आहे. ज्ञानपिपासुपणा म्हणजे काय हे सांगणारा हा लेख आहे म्हणून येथे जसाच्या तसा उद्धृत केला आहे.)

मुळ लेखक : अविनाश महेकर*

उद्धृतकर्ता : माधव भोळे

Block Chain & Bitcoins article 1

Block Chain & Bitcoins

Some time back, I came across an interview of Shri Chandrababu Naidu, CM of Andhra Pradesh.  He was asked a question that he was instrumental in turning Hyderabad to Cyberabad and placed Andhra Pradesh on world Map , so how is he going to develop new  Andhra Pradesh?.    He said he is not going to use same model of IT development in new AP, he wants AP to shift from Labour oriented model to innovation model. He said they will work in latest areas such as digital excellence, block chain, cyber security and Internet of things.  

Later in December 2016, his government inked MoUs with top five companies — PayTM, Blocktrust, GMS Soluti-ons, Transaction Analysts and Knolskape for starting companies in IT-SEZ at Rushkonda near Vishakhapatnam.  At that time he said “This is the first-ever tower in the world that will help fintech companies to develop latest technologies related to digital payment applications, block chain, cyber security and Internet Of Things. The world is moving towards digital economy and transactions. Especially in India, it has become necessary after demonetization”.  I was really delighted to note, how abreast he is about current developments in IT and Finance.

So what is Block chain?

Block chain is a distributed digital ledger which records any transaction with a time stamp and maintains a link with its just previous transaction. It becomes a chain of transaction of any asset. Each record is called block. When a new block is added, it tries to check whether all old records and currently added record are in order. Once recorded, the data in any given block cannot be altered retroactively without the alteration of all subsequent blocks and a collusion of the network majority. Functionally, a block chain can serve as "an open, distributed ledger that can record transactions between two parties efficiently and in a verifiable and permanent way. The ledger itself can also be programmed to trigger transactions automatically”.  The concept of distributed computing and parallel processing is used here.

The first block chain was conceptualized and used by Satoshi Nakamoto from Japan in 2008 for creating of BitCoin Ledger.  Bitcoin is a digital virtual currency also called crypto currency. Since it is a virtual currency and with users all around world, it was possible that somebody can falsify digital token used by digital currency or duplicate the same and use elsewhere thereby spending it twice (Called double spend problem).  Satoshi Nakamato used the Block chain to create a Bitcoin ledger where every digital currency transaction is recorded on server so that if any counterfeit currency is created, then system will throw out the same since it will not have parent transaction.

Though Block chain at present is used for Bitcoin or similar money transactions it can well be used for any other transactions such as land records etc.  Though Block chain is being used world over for some time, On Oct 12, 2016 ICICI  bank announced that it has successfully completed first Block chain transaction with Emirates NBD, Dubai’s largest bank. Also Axis bank and Kotak Mahindra Bank are testing Block chain transactions as of now.

Now what is Bitcoin?

The currency came as a replacement for barter system in earlier stages. First came gold and then physical currency.  People and countries have been using different methods to value their physical currency. In earlier time each country was printing currency with keeping equivalent gold reserve.  But on June 5, 1933, US president F.D. Roosevelt stopped that practice and allowed US to print any amount of currency without backing of gold.  Then people started valuing their currency by creating basket of currency concept. Now a days each currency’s valuation depends on balance of payment, economic conditions, GDP etc of that country..  However they may be, they are artificial in nature. There is no fix formula to derive the currency valuation. It also depends on Demand and supply like Company Shares.   All currencies are owned and controlled by the respective central banks.  

To avoid lacunas of these systems mentioned above, some genius created a virtual currency also called Crypto currency which does not recognize any central issuing authority, its valuation does not depend on economic conditions of any particular country, nor it requires any backing of any asset like gold. It is smoothly used for digital transactions.

One such Crypto currency is Bitcoin (BTC) , others being Litecoin (LTC), Ethereum (ETH), Ripple (XRP), Monero (XMR) etc.  As of 11, July 2017, there are more than 900 such Crypto currencies. A new crypto currency can be created any time.  At present Bitcoin is the largest used crypto currency by market capitalization. It is uses Block chain ledger to take advantage of its features such as  security, Privacy, tamper proof, peer to peer transactions etc.  As of February 2015, over 100,000 merchants and vendors accepted bitcoin as payment.  According to research produced by Cambridge University in 2017, there are 2.9 to 5.8 million unique users using a crypto currency wallet, most of them using bitcoin.

There is a control over total number of Bitcoins available in the system (Called Monitory policy of bitcoin's inventor Satoshi Nakamoto whose Identity is unknown.) of  21 million bitcoins based on artificial scarcity concept.  Bitcoin software is an open source software developed by Satoshi and anybody can download and start using the same. 

The unit of account of the bitcoin system is bitcoin. As of 2014,  Small amounts (sub parts) of bitcoin used as alternative units are millibitcoin (mBTC,  a  millibitcoin equals to 0.001 bitcoin, one thousandth of a bitcoin).  microbitcoin (µBTC, sometimes referred to as bit. One microbitcoin equals to 0.000001 bitcoin or  one millionth of a bitcoin ), and satoshi named after creater is the smallest amount within bitcoin representing 0.00000001 bitcoin, one hundred millionth of a bitcoin).  A transaction can be in any or combination of above Bitcoin forms.

A valid transaction must have one or more inputs.  Every input must be an unspent output of a previous transaction. That means any coin in circulation must come of transaction and it must be unused. The transaction must carry the digital signature of every input owner. The use of multiple inputs corresponds to the use of multiple coins in a cash transaction. A transaction can also have multiple outputs, allowing one to make multiple payments in one go. Bitcoin is pseudonymous, meaning that funds are not tied to real-world entities but rather bitcoin addresses. Owners of bitcoin addresses are not explicitly identified, but all transactions on the Block chain are public.

A wallet stores the information necessary to transact bitcoins. While wallets are often described as a place to hold or store bitcoins, due to the nature of the system, bitcoins are inseparable from the Block chain transaction ledger. A wallet is something that "stores the digital credentials for your bitcoin holdings" and allows one to access (and spend) them.  Bitcoin uses most secured public-key cryptography. You can create a wallet and store Bitcoins which are bought from other bitcoin holder.

There are people called Bitcoin miners who maintain records of transactions in Bitcoins. Miners keep the Block chain consistent records, complete, and unalterable by repeatedly verifying and collecting newly broadcast transactions into a new group of transactions. These people can charge for any transaction as a transaction fee however it is optional for person who initiates transaction. Miner gets a bonus of 12.5 bitcoins for adding a record (also called Block) per transaction. Miner is responsible for all transactions under his records which work on peer to peer basis in decentralized network environment.  The bitcoin protocol specifies that the reward for adding a block will be halved every 210,000 blocks (approximately every four years). Eventually, the reward will decrease to zero, and the limit of 21 million bitcoins will be reached in c. 2140; the record keeping will then be rewarded by transaction fees solely.

The first transaction was done in January 2009 by Satoshi by mining first block of Bitcoin and got reward of 50 bitcoin. It is said that Satoshi has mined over one million Bitcoins before disappearing from the scene and handing over the reins to developer Gavin Andresen, who then became the bitcoin lead developer at the Bitcoin Foundation.

Price of Bitcoin has raised from USD 4.92 per  Bitcoin on 9 april 2012 to  2013.60 US Dollar (1, 29,563.88 Indian Rupee) per bitcoin as of 17.07.2017. This demonstrates interest of investors in crypto currency. Amount of Bitcoin traded is a fraction of available supply. Most is kept as investment.

Reserve Bank of India has not permitted investment and Transactions in Bitcoin as of now and is against FEMA.  One of the reason why RBI may not allowing is that it can be used for money laundering as it does not identify owners and hence it can be used for unforeseen uses such as Drug trade, Terror financing etc.

In my opinion, the main concern about this or similar currency is that it does not reflect any intrinsic value and the price is based completely on demand and supply principal and number of users holding same, even though it has all other very good features.  If you consider shares of a company which are of predefined numbers and their Market value depends on performance of the company, Financial position, future plans, demand of the products or services, Assets and machinery, Sales and Sales forecast etc. But that thing is missing here in crypto currency.

So before investing in Crypto currency, please do consider this side also.

Madhav Bhole

(madhavbhole99@gmail.com)

कल्पना विलास Elon Musk

कल्पना विलास

जगातील अनेक शोध हे कल्पना विलासामुळे लागले आहेत. ज्याला आपण दिवा स्वप्न म्हणतो,  असे दिवा स्वप्न बघण्याची सवय अनेक लोकांना असते, पण फार थोडे, ती स्वप्न पूर्ण करण्यासाठी झटत असतात. अशाच एका स्वप्नाने झपाटलेल्या यशस्वी माणसाची कहाणी लिहीत आहे जी गेले चार - पाच महिने माझ्या मनात घोळत आहे.  

एलोन मस्क (Elon Musk) हे नाव ऐकले नसेल असा इंजिनियर भारतात मिळणे मुश्किल असावा. आपण सायन्स किव्वा इंजिनीरिंगचे विध्यार्थी असाल तर नक्कीच ऐकले असणार.  २८ जून, १९७१ रोजी साऊथ आफ्रिकेमध्ये जन्मलेल्या आणि पुढे अमेरिकेचे नागरिकत्व घेतलेल्या एलोन मस्क ने १९९७ साली पदार्थ विज्ञान तसेच अर्थ शास्त्रामध्ये मध्ये स्तानक पदवी घेतल्यानंर, या पट्ठ्याने नोकरी करण्या ऐवजी, व्यवसाय करायला सुरवात केली. व्यवसाय करण्यासाठी इंटरनेट, अपारंपरिक ऊर्जा स्रोत, वाहतूक आणि अवकाश शास्त्र या विषयात त्याचा विशेष ओढा आहे. 

१९९५ साली तो आणि त्याचा भाऊ किंबल यांनी ते राहत असलेल्या शहराचे इंटरनेट सिटी गाईड बनवले आणि ते "न्यू यॉर्क टाइम्स" आणि "शिकागो ट्रिब्युन" या वर्तमानपत्र छापणाऱ्या कम्पन्याना विकले हि त्याची पहिली व्यवसाय कमाई ज्यात त्याला २२ दश लक्ष डॉलर मिळाले. त्या नंतर त्याने मित्रांचा साहाय्याने "पे पाल" हि ई-मेल पेमेंट कंपनी काढून ती "ई बे" या ईकॉमर्स कम्पनीला विकली त्यात त्याला आणखी १६५ दश लक्ष डॉलर मिळाले. 

स्पेस एक्सप्लोरेशन टेक्नोलोंजि:  त्या नंतर त्याने आपल्या आवडीच्या अपारंपरिक ऊर्जा स्रोत, आणि अवकाश शास्त्र  या विषयांकडे लक्ष वळवले. त्याचे स्वतःचे असे मत बनले कि पृथ्वीवरील पर्यावरण दिवसेंदिवस धोक्यात येत असल्यमुळे किव्वा असा एखादा अवकाशातील लघुग्रह पृथ्वीवर आदळला किव्वा मोठा धरणीकंप किव्वा ज्वालामुखी, किव्वा एखादे मानव निर्मीत संहारक शस्त्र किव्वा अज्ञात धोका एक दिवस पृथ्वीवर मानवाला राहणे अशक्य करून टाकेल,  या मुळे अशा वेळेला मानवाने आपली वस्ती इतर ग्रहांवर सुद्धा बसवली पाहिजे. त्या साठी मंगळावर एक  "हरित गृह" कसे होईल आणि त्यात भाजीपाला कसा वाढवता येईल या साठी प्रयोग करण्याचे त्याने ठरवले.  आताच्या स्थितीत खरोखरच हा कल्पना विलास किव्वा दिवा स्वप्न म्हणायला हरकत नाही. परंतु असे हरित गृह मंगळावर पाठवण्यासाठी एखादे रॉकेट किव्वा क्षेपणास्त्र पाहिजे म्हणून एखादे जुने सेकण्ड हॅन्ड आंतर खंडीय लांब जाईल असे बॅलेस्टिक क्षेपणास्त्र (ICBM) मिळते का हे पहाण्यासाठी तो रशिया येथे गेला. दोन वेळा चक्कर मारल्यानंतर त्याच्या लक्षात असे आले कि रशियन लोकांनी सांगितलेली ८ दश लक्ष डॉलर हि किंमत फार जास्त आहे.  

त्याच्या "आधी केले मग सांगितले" या बाण्याप्रमाणे, त्याने या उद्योगासाठी स्वतः मागे मिळवलेले १०० दश लक्ष डॉलर घालून स्पेस एक्सप्लोरेशन टेक्नोलोंजि (SpaceX ) अशी कम्पनी काढली.  हि कंपनी अवकाशात कृत्रिम ग्रह सोडण्यासाठी लागणारी क्षेपणास्त्र तयार करते  किव्वा अंतरिक्षयान पाठवणे अशी कामे करते (भारतात हे काम इसरो हि सार्वजनिक संस्था करते). स्पेस एक्स ने गेल्या सात वर्षात फाल्कन १ आणि फाल्कन ९ अशी दोन रॉकेटस आणि ड्रॅगन नावाचे अंतरिक्षयान यशस्वी तयार केले.  २००६ मध्ये अमेरिकन नासाने याची दखल घेऊन त्यांना आपले या विषयातील संशोधन चालू ठेवण्यास करार करून आंतरराष्ट्रीय अवकाश प्लॅटफॉर्म (International Space Station) वर सामान नेण्यासाठी लागणारे अंतरिक्ष यान तयार करण्यास सांगितले आणि पुढे २०११ साली अकार्यक्षम होणाऱ्या "युएस स्पेसशटल" चे १२ वेळा या आंतरराष्ट्रीय अवकाश प्लॅटफॉर्मवर सामान नेण्याचे काम त्यांच्याकडे सोपवले.  स्पेस एक्स हि अमेरिकेतील दुसरी खाजगी कम्पनी ठरली जी अशा प्रकारचे काम करते. २२ डिसेम्बर २०१५ रोजी त्या कम्पनीने त्यांचे फाल्कन रॉकेट पुन्हा याच कार्यक्रमात वापरून जगात एक नवा इतिहास घडवला आणि या तेच रॉकेट पुन्हा पुन्हा वापरल्या मुळे या कार्यक्रमात बचत घडवून आणली.  स्पेस एक्स हि जगातील सर्वात मोठी खाजगी रॉकेट तयार करणारी कम्पनी आहे.  तसेच त्यांच्या रॉकेटची, अवकाशात वस्तू उचलून नेण्यासाठी एक परिमाण असलेले, “कमीत कमी जोरात जास्तीत जास्त वजन उचलण्याची क्षमता” सर्वात जास्त आहे.  या कम्पनी मध्ये मस्क चे ५४% शेयर आहेत.

टेस्ला मोटार कम्पनी:  त्याच्या  परग्रहावर वस्ती करण्याच्या कल्पनेचा (वेडाचा) पुढील कल्पना विलास म्हणजे टेस्ला मोटार कम्पनी.  पृथ्वीवर असलेला प्राणवायू जर इतर ग्रहांवर नसेल तर पेट्रोल किव्वा डीझेल वर चालणाऱ्या गाड्या चालणार नाहीत त्या मुळे तेथे  कमीत कमी इलेक्ट्रिक वर चालणारी आणि हलक्या वजनाचे वाहन असावे असे त्याला वाटले. त्या शिवाय त्यामुळे पृथ्वी वरील उष्णतामान वाढवणाऱ्या इंधनांवर पर्यायी उपाय तयार होईल असे त्याचे मत.  त्या साठी त्याने टेस्ला नावाची एक मोटार कम्पनी काढली. या कम्पनी द्वारे आता टेस्ला स्पोर्ट्स कार्स आणि कमी किमतीच्या टेस्ला मॉडेल ३ कार्स बनवण्याचे काम चालू आहे. शिवाय त्यांच्या या कामातील एक भाग "पॉवर ट्रेन" हा ते स्वतः बनवून इतर प्रख्यात मोटार कम्पन्याना इलेक्ट्रिक कार्स साठी विकत आहेत.

सोलर सिटी:  याच तत्वावर आधारित त्याने त्याच्या भावाबरोबर सोलर सिटी नावाची कम्पनी काढली त्या मध्ये ते सोलर पॅनल बनवतात. त्यांनी आता अशा प्रकारची छप्पर कौले काढली आहेत कि जी नेहमीच्या छप्परांपेक्षा स्वस्त पडतील आणि त्याच बरोबर सूर्य ऊर्जेचे विजेत रूपांतर करतील. सोलर सिटी हि अमेरिकेतील दोन नंबर चा सोलर पॅनल बनवणारी कम्पनी आहे. इलेक्ट्रिक मोटारची मोठी अडचण म्हणजे जसे जागो जागी पेट्रोल पंप असतात त्या प्रमाणे जागो जागी इलेक्ट्रिक चार्जिंगची व्यवस्था असणे आवश्यक आहे. त्याची टेस्ला कम्पनी अशा प्रकारच्या सोयी शहर शहरात करत आहे, परंतु या सोलर कंपनीच्या टेकनॉलॉजिचा वापर टेस्ला मोटार मध्ये करण्याची खटपट त्याची चालू आहे जेणे करून इलेक्ट्रिक मोटारीला लागणारी वीज तिच्या टपावरूनच मिळेल 

हायपर लूप:  ऑगस्ट २०१३ मध्ये त्याने ध्यास घेतला कि शहरीकरणामुळे सध्याची वाहतुकीची समस्या फार गंभीर आहे. एक तर ट्रॅफिक जॅम मुळे इंधन भरपूर जाते, पर्यावरणाचा तोल ढळतो आणि शिवाय वेळ सुद्धा वाया जातो. या वर उपाय म्हणजे हाय स्पीड ट्रान्सपोर्ट सिस्टिम तयार करणे, त्या साठी त्याच्याकडे २ पर्याय आहेत. एक म्हणजे एका शहरापासून दुसऱ्या शहरापर्यंत वाहतूक (Long Distance) आणि दुसरी शहरातल्या शहरात वाहतूक. 

पहिल्या प्रश्नासाठी त्यांनी हायपर लूप नावाची कम्पनी काढली, त्या मध्ये ग्रेटर लॉस अँजेल्स आणि सॅन फ्रान्सिस्को बे एरिया या दोन शहरांच्या अंदाजे ६०० कि मी अंतरासाठी एक नवीन डिझाईन तयार केले, त्या मध्ये एक पूर्ण पोकळ कमी हवेच्या दाबाची अशी पाईप लाईन तयार केली जाईल आणि त्या मध्ये तरंगणारे आणि इंडक्शन मोटर्स तसेच एयर कॉम्प्रेसर च्या साहाय्याने पुढे जाणारे बंदिस्त असे डबे ठेवले जातील. त्या बंदिस्त डब्यामधून माणसे प्रवास करतील. त्याचा ताशी वेग ७५० कि मी असेल. या सगळ्याचे तिकीट सुद्धा विमानाच्या तिकीट पेक्षा कमी असणार आहे  या ठिकाणी होणारे घर्षण कमी असल्यामुळे त्याला शक्ती (पॉवर) कमी  लागेल असे त्याचे म्हणणे आहे, शिवाय ज्वलनशील इंधनाला फाटा दिल्यामुळे पर्यावरणाचा समतोल सुद्धा राखला जाईल.  त्याच्या मते हे ६०० कि मी अंतर जे मोटारीने ५.३० तासात कापता येते किव्वा विमानाने १ तास २५ मिनिटात कापता येते ते या पर्यायाने फक्त ३० मिनिटात कापता येईल, या व्यवस्थेत प्रवासी आणि मालवाहतूक दोन्हीहि होऊ शकेल. आता या बाबतीत यशस्वी चाचणी झाल्या नंतर  मस्क ला  अमेरिकेच्या वाहतूक विभागाकडून २५ जुलै २०१७ ला न्यू यॉर्क ते वॉशिंग्टन डी. सि. या मार्गावर फिलाडेल्फिया आणि बाल्टिमोर या दोन स्टेशनांवर थांबा देत २२६ कि मी चा प्रवास मार्ग बांधण्याची परवानगी मिळाली आहे. अशाच प्रकारची परंतु थोड्या वेगळ्या डिझाईन वर आधारित शहरात भुयारी मार्गाने वाहतूक करण्याची तयारी त्याच्या आणखी एका कम्पनी "द बोरिंग कम्पनी" ने सुरु केली आहे. हे सर्व अशक्य वाटणाऱ्या गोष्टी जर या पुढील ३-५ वर्षाच्या काळात प्रत्यक्षात आल्या तर आश्चर्य वाटायला नको. या प्रकारच्या वाहतुकीवर हायपरलूप इंडिया या कम्पनीने श्री नितीन गडकरी यांना  मुंबई - दिल्ली, कलकत्ता- चेन्नई, आणि दिल्ली- जयपूर या तीन मार्गासाठी ताशी १३०० किमी धावणाऱ्या व्यवस्थेचे प्रस्ताव दिले असून जर ते मान्य झाले तर २०२१ पर्यंत काम पूर्ण होईल असे त्यांचे म्हणणे आहे. हे सर्व करत असताना ते सरकारकडून कोणतीही अनुदान मागत नाहीत. त्यांच्या मते या वाहतुकीमुळे जेव्हडी कारबर्न उत्सर्जित कमी होईल त्याचे जे फायदे मिळतील तेच आमचे अनुदान असेल. तज्ज्ञांच्या मते जर हे यशस्वी झाले तर ३०,००० कोटी खर्चून बांधणारी महागडी बुलेट ट्रेन चा पत्ता कट होईल. 

या शिवाय यंत्र मानवात (Robot) मध्ये उपयोगी येणारी कृत्रिम बुद्धिमत्ता या विषयात सुद्धा त्याचे काम सुरु आहे.  

अशी म्हण आहे कि “यशस्वी माणूस वेगळ्या गोष्टी करत नाहीत,  ते त्याच गोष्टी वेगळ्या पद्धतीने करतात”.   त्या पुढे जाऊन मी असेहि म्हणीन कि ते चाकोरी बाहेर जाऊन सुद्धा विचार करतात.

Madhav Bhole

Madhavbhole99@gmail.com (Mob: 8451886759)

Shegaon Case study - Management of Religious and Charitable institution

Case study:

Management of Religious and Charitable institution

Synopsis:

Gajanan Maharaj charitable Trust, Village & Taluka Shegaon, District Buldhana, Maharashtra State, India is a charitable organization, started in 12-09-1908 in the auspicious presence of holy Saint Shree Gajanan Maharaj of Shegaon, in Vidharbh region of Maharashtra State, India. Vidharbh region of shegaon in Maharashtra is arid region with low rainfall.

The organization is run on three basic pillars of Charity:  Spiritual, service to mankind, Professional management with vision.  Trust carries 42 different services of the organization and other social activities completely run by volunteers in most professional way with human face, using local ambiance while of international standards.  This trust is the finest example of Spiritual, service oriented, Professional management with human face. This case study is for review.

USP:  Vidarbh is an arid region hence there is less natural beauty. It is also out of the way for normal travel routes. The management turned this place in to a religious cum tourist spot by developing a large artificial lake (Anand Sagar), various gardens and tourism facilities surrounding this lake thereby attracting many tourists to this place and also giving good facilities to them. Most of the guest houses run by the trust are also in this area. This also created a local employment in the area and also cultural activities keep the locals busy on good path of adhyatma.

Details:                                                                             

Gajanan Maharaj (Maharaj is said for a king or a superior man) charitable Trust, Village & Taluka Shegaon, District Buldhana, Maharashtra State, India is a Charitable organization which is at about 4 hours journey from Nagpur in Central India.  Holy saint Shree Gajanan Maharaj established this trust on 12-09-1908 for service of mankind and then he left for heavenly abode on 8 Sept 1910. A Samadhi ( A place of burial for holy saint) is a well decorated place along with a temple of lord Ram just above this.  Average 45,000 Devotees visit Samadhi every day (more than 16 Million per year). Some of the famous devotees of Gajanan Maharaj includes former CEO of Citi Bank, Dr. Vikram Pandit.

The trust is run completely on donations of Devotees and there is no government aid.  The kind of management you will see is commendable.

Management at Glance:

Description	Qty
Number of Trustees	12
Full time employees	2,000
Volunteers (There is a waiting list of 1000 volunteers from 50 villages). Volunteers do service free of charge.	8,625
Number of surrounding villages involved for volunteering	318
Average number of Devotees visiting every day	45,000
Free short spiritual lunch (Mahaprasad) distributed daily between 10 am to 1 pm at temple to number of devotees	20,000
People seating for Mahaprasad at a time.	5,000
Peak time (Festival time) free Mahaprasad distribution for number of devotees.	100,000
Total short spiritual lunch distributed at all places ( AT temple premises and other places where lodging is arranged for devotees)	45,000

Volunteers: Volunteers are the backbone of their services. They are well trained, courteous, modest.  with complete devotion to their work. Volunteers are of all castes and creeds and from completely illiterate to highly educated class, however common theme behind their services is devotion to their spiritual guru and nishkam karmayog (Selfless Act).

Accommodation at Shegaon

The Trust runs 4 residential complexes in shegaon with most moderate rates between Rs 200 to Rs 1000 per night depending on type of room. There are big dining halls where Breakfast, lunch, Dinner is provided at very nominal rates for approximately 9000 people daily.  All accommodation complexes have reception centers. All of them have special breast feeding rooms for ladies with babies. We have not seen such an arrangement anywhere till now. All Bhakta niwas (Accommodation place for devotees) have well maintained gardens, recreation for children, arrangement for tea/coffee/snacks / lunch/ dinner at nominal rates.

Accommodation figures at glance

Bhakta Niwas no. 1 & 2 near temple	160 rooms	450 cots
Bhakta Niwas Hatikhana Premises	416 rooms	1538 cots
Bhakta Niwas Ananad Vihar Complex premises	662 rooms	2608 cots
Bhakta Niwas Ananad Visava Complex premises	472 rooms	2823 cots
Total	1710 rooms	7419 cots

Bus service: The Trust runs free of charge bus service with 5 luxury buses to carry people from Shegaon Railway station to temple and at various accommodation places as well as Anand sagar. Devotees can also park their vehicle at designated places free of charge in Accommodation premises.

Anand Sagar Project:

Looking at scarcity of water in and surrounding shegaon, Trust created an artificial lake called Anand Sagar by lifting water from “Man river” which is 9 kms away from shegaon, thereby increasing water table of the area. As a typical management thumb rule, the trust turn the crises into opportunity. The organization turned this artificial lake into a tourist spot by having a huge garden surrounding  this lake and keeping various tourist attractions with spiritual and children recreational activities such as Vivekanand meditation centre, Navgraha Temple (9 Planets temple), musical fountain show at night at amphi theatre, artificial island named Dwarka inside lake for resting, Saints Garden (place where Statues of 18 ancient saints, from 18 Indian states are kept),  small aquarium, a small children train, various  rides for children. 

Anand Sagar is not merely a commercial amusement park but it is strongly based on the spiritual heritage and the grand Hindu Culture. Anand Sagar also respects all faiths and religions from different states. It has idols of many Saints from India.  Looking at vast area to observe, as a care for old people and children, there are wheel chairs for old, Prams for small children, umbrellas to protect against sun. Drinking water and toilets are at every place while moving around the lake and garden. There are two big Meals and coffee houses inside children’s park area.

Anand Sagar figures at glance ( 1 acre = 4046.86 sq. meter)

Area of Anand Sagar tourist spot	350 acre
Area utilized till now	140 acre
Number of plants planted and maintained	1,00,000
Cost of Anand Sagar project in INR	3,000,000,000
Water lifting charges per day from river	50,00,000
Entry fee per visitor in INR	50

Branches:

The trust also has arrangements for lodging and boarding at 7 other religious places in India such as Pandharpur-Maharashtra ( 252 rooms, many social activities for Varkaris), Omkareshwar-Madhya Pradesh (104 rooms, allopathic clinic for travelers), Adgaon(Near Shegaon), Trimbakeshwar near Nashik- Maharashtra (194 rooms, mobile hospital for Tribals), Kapildhara near Nashik-Maharashtra, Alandi, Maharashtra (110 rooms, ambulance for varkaris), Girada near Aurangabad, Maharashtra( Allopathic / Homeopathic research centre, Naturopathy centre, mobile hospital, many other activities).

Social Services:

A.    Education:

1.     The Organization runs English medium school, Engineering college, Kindergarten school for Tribal.    

2.     It runs 4 hostels for boys and 3 hostels for girls.

3.     It has well equipped library which has more than 6500 spiritual and educational books.

4.     The trust runs Residential school for mentally retarded children. There are 27 trained teachers taking care of these children and training them in appropriate skills.

5.     From 1964, the trust is running “Varkari Shikshan Sanstha” which runs 4 year spiritual course in Varkari sect of Hinduism. About 100 students are taking advantage of this facility.

B.    Medical services: with the help of 3 mobile hospitals covering Allopathic, Ayurvedic, homeopathic, handicapped rehabilitation centers and physiotherapy centers everyday 2100 patients are attended.

1      Allopathic department: started in 1974, till 2013, has attended 79,39,642 patients. Has 5 ambulances with latest gadgets. All services free of charge.

2      Ayurvedic department: Started in 1963, till 2013 has attended 21,55,005 patients, free of charge.

3      Homeopathic department: started in 1973, till 2013 has attended 39,39,452 patients, free of charge.

4      Handicapped rehabilitation centre: Till 2013, 2,51,945 patients were attended. Special camp was organized for such patients which catered to 2584 patients and of which 400 patients were operated at Udaipur hospital in Rajasthan. All services free of charge.

5      Eye care camps: From 1975, the trust is organizing eye care camps every year and till now 13,642 patients were operated for operations such as cataract, free of charge.

C.    Various water provisions for farmers, Medical camps and aids on natural calamities are provided to local farmers.

Cleanliness: At all the above places (Temple, Accommodations, Anand Sagar) you will find a most clean premises, garden, lobbies etc.

Unmistakable execution: In spite of having so many visitors, the processes are so well laid down and staff/ volunteers trained and monitored, that there is no mistake done and no chaos at any of the above places.

Transparency in functioning: You will be surprised to note that every day, the notice board at the temple displays donation collections of previous day from all sources ( Rare in Indian trusts). All the processes are transparent and recorded on computer.

Vision of Trustees:

The vision of the trustees is to follow the principals of their spiritual guru, Shri Gajanan Maharaj, to serve the mankind. They understand that the donations given to trust are to serve poor and had to be utilized in most efficient way in a result oriented manner.

I feel everyone should visit such a nice place, irrespective of their religious ties.

Refernce:

1.     Website http://www.gajananmaharaj.org/sgmsenglish/samadhimandir.htm

2.     Pamphlet distributed at temple / Bhakt Niwas

3.     Personal visit at these places by author.

Presented by : Madhav G. Bhole

                      A1/302, Ajit Park CHS, Somwar Bazar,

                     Malad West, Mumbai 400064, India

Email: Madhavbhole99@Gmail.com

Whatsapp / Mob No.: +91-8451886759

END OF CASE STUDY.