केल्याने होत आहे रे, आधी केलेची पाहिजे

केल्याने होत आहे रे,  आधी केलेची पाहिजे

आपणास माहित असेल कि संबंध जगात काजू उत्पादनात भारत १ नंबरला असून जागच्या २३% काजू भारत पिकवतो (२०१५-१६ जगाचे काजूचे उत्पन्न ७,३८, ८६१ मेट्रिक टन  पैकी भारताचे उत्पादन १,७२,७१९ मेट्रिक टन).  त्या वर्षी भारताने ५०,२६७  मे. टन काजू निर्यात करून २९८२ करोड रुपये परकीय चलन मिळवले. त्या वर्षी भारतातील काजूचा एकूण खप २.४ लक्ष मे. टन एवढा असून दरवर्षी 5-10% ने वाढत चालल्यामुळे भारताला एक्स्पोर्ट करण्यासाठी बाहेरील देशातून विशेषतहा आफ्रिकेमधून काजू आयात करावा लागतो.   भारतातील उत्पादनाच्या ३२% काजू महाराष्ट्रात तयार होतो परंतु त्यातील बहुतेक काजू गोवा आणि केरळ येथे प्रक्रियेसाठी जातो आणि तेथून तो एक्स्पोर्ट होतो.

माझे सहकार क्षेत्रातील तज्ञ मित्र श्री प्रकाश वीरकर यांचे बरोबर  गवाणे, लांजा येथे जाण्याचा योग, काही दिवसापूर्वी आला.  रत्नागिरी कृषी प्रक्रिया सहकारी संस्था मर्यादित या संस्थेमधील संस्थापक सदस्य आणि सहकार क्षेत्रातील अनुभवी श्री जयवंत विचारे यांचा, प्रकाशच्या तरुणपणातील सहकार चळवळी पासूनचा संबंध.  जयवंतरावांनी निवृत्त होण्यापूर्वीच आपल्या निवृत्तिउत्तर आयुश्याची आखणी करायला सुरवात केली.  

जयवंतरावांना हे बहुदा आधीच माहित असल्यामुळेच, निवृत्ती जवळ आल्यानंतर, २००३ साली त्यांनी कोकणातील, रत्नागिरी जिल्ह्यातील काजू शेतकरी जमवायला सुरवात करून त्यांना सहकारी तत्वावर काजू प्रक्रिया कारखाना सुरु करण्याची संकल्पना सांगितली आणि ती लोकांच्या मनात रुजून सहकारी संस्था स्थापन होऊन कार्यान्वित व्हायला २००८ उजाडले.  या सहकारी संस्थेत ४% भांडवल काजू शेतकऱ्यांचे असून ३६% महाराष्ट्र राज्य सरकार, आणि ६०% राष्ट्रीय सहकार विकास निगम,  यांचे असून राष्ट्रीय सहकार विकास निगम मंडळाचे तत्कालीन अध्यक्ष श्री शरदचंद्र पवार साहेब यांनी त्यांना मोलाची मदत केली हे ते आवर्जून सांगतात.  २००९ मध्ये एकंदर २२,०००  वर्ग फुट  च्या,  २  भल्यामोठ्या शेड उभारून कारखान्याला सुरवात झाली.  एका वेळी १० टन काजू वाळवायला १४ हजार वर्ग फुटाचे विशेष आंगण तयार केले आहे.  

दरम्यानच्या काळात येथील शेतकऱ्यांना काजू लागवडीला उद्युक्त करणे, कामगारांना प्रशिक्षण देणे, बाजारपेठ शोधणे, मशीनरी निवडणे हि कामे सुरूच होती. त्यांच्या कारखान्यात ऋतूनुसार आणि आवश्यकते नुसार १५० कामगारांना वर्षभर रोजगार मिळतो. त्याच्या वाडी वाडी वर आणायला आणि सोडायला कारखान्याची स्वतःची बस जाते. प्रशिक्षित कामगार हा कारखान्याचा पाया असून यातील सर्व कामगारांना आपआपल्या कुवतीप्रमाणे ग्रेडेशन, पॅकिंग, बॉयलर ऑप्रेशन, कटिंग मशीन, ड्रायर मशीन  वगैरे कामे शिकवली जातात.  खरे म्हटले तर लांजा हे जयवंतरावांचे गाव नव्हे परंतु हा प्रदेश काजू उत्पादनाला चांगला असल्यामुळे हि जागा निवडल्याचे ते सांगतात.

प्रकल्पाची क्षमता दररोज ४ टन काजू प्रक्रिया करण्याची आहे आणि ती सध्या ५०% वापरली जात असून, गेल्या वर्षी २२५ मे टन एवढे उत्पादन या संस्थेने केले आहे. संस्थेकडे ISO मानांकन असून  मुंबई, चिपळूण, सांगली, वारणा, शारजाह वगैरे शहरात आपल्या मालाचा प्रसार करण्यासाठी प्रदर्शनामध्ये या संस्थेने भाग घेतला आहे.

सध्या जयवंतराव एका नव्या प्रोजेक्टच्या तयारीत आहेत. आम्ही गेलो त्यावेळी तेथे अंदाजे २.५ कोटी रुपयाची अद्ययावत मशीनरी पडली होती आणि त्याचे टेस्टिंग करणारे इंजिनियर काम करत होते. जयवंतरावांनी या नव्या प्रोजेक्ट ची माहिती दिली. “लांजा, रत्नागिरी, काजू क्लस्टर” या सामूहिक सुविधा केंद्राच्या उभारणीत ते गुंतले आहेत. हि संकल्पना अशी आहे कि ज्या शेतकऱ्याला संस्थेला माल विकायचा नसेल तो आपला वाळवलेला काजू घेऊन या सुविधा केंद्रात येईल आणि प्रक्रियेसाठी योग्य मूल्य देऊन आपला माल प्रक्रिया करून घेईल. त्या मुळे त्याला भांडवली खर्च करावा लागणार नाही आणि त्याचा माल विकायला तो मोकळा असेल. हि सुविधा महाराष्ट्र सरकारच्या, महाराष्ट्र औद्योगिक विकास खात्यामार्फत असून ती राबवायला या संस्थेकडे दिली आहे. याची सर्व गुंतवणूक (अंदाजे ५ कोटी रुपये) महाराष्ट्र सरकार करत आहे.  विशेष म्हणजे तो सरकारचा प्रोजेक्ट असून सुद्धा नवीन सरकारच्या धोरणानुसार “आता आम्हाला पाठपुरावा करायला न लागता आता सरकारी अधिकारी आमच्या कामाच्या पाठी असतात आणि त्यांचे टार्गेट पूर्ण करण्यासाठी ते धडपडत असतात”  असे जयवंतराव म्हणाले. मला आश्चर्याचा मोठा धक्काच बसला.   आजकाल एका घरातील २ माणसात एक मत होत नाही, अशावेळेला कोकणातल्या व्यवहारचतुर माणसांना एकत्र आणून एवढे मोठे ध्येय गाठणे म्हणजे गोवर्धन पर्वत एका करंगळीवर उचलण्यासारखेच कठीण काम ते शांत चित्ताने आणि मनपूर्वक करत असतात.

जयवंतराव ७० वर्षाचे तरुण असून, डोंबिवलीचे स्थायिक, परंतु कामानिमित्त बहुतांशी लांजा येथेच असतात आणि आपला निवृत्तीचा वेळ आपल्या ध्येय पूर्तीसाठी घालवत असतात. लांज्याला त्यांचे घर नाही कि जमीन नाही. ते अभिमानाने सांगतात, जे काही आहे ते संस्थेचे.

अशा निष्काम कर्मयोग्याला माझा सलाम.

माधव भोळे (८४५१८८६७५९)