चक्र

(जगाच्या कल्याण भाग ४ )

चक्र: लिखित इतिहासात, चक्र एक साधन म्हणून, प्रथम मेसोपोटॅमिया, या देशात (सध्याच्या इराक)  जुन्या संस्कृतीमध्ये (ख्रि. पु. ६०००) तयार झालेले आढळते. प्रथम तयार झालेले चक्र हे दगडाचे असून ते एकसंधी होते. पृथ्वीच्या उगमापासून आतापर्यंत झालेल्या सत्य युग (१७,२८,००० वर्ष), त्रेता युग (१२,९६,००० वर्ष), द्वापार युग (८,६४,००० वर्ष ) आणि सध्या चालू असलेल्या कलीयुगाच्या वर्णनाप्रमाणे ( ख्रि. पु. ३१०२  ते पुढे सुरु म्हणजेच महाभारताचे युद्ध संपल्यानंतर), कृष्णाचे सुदर्शन चक्र, रथांना असलेली चाके लक्षात घेता, चक्र या विषयाबद्दल भारतीय संस्कृतीला बरीच आधी माहिती होती असे दिसते. शिवाय विष्णू पुराणात लिहिल्याप्रमाणे,  समुद्र मंथनामध्ये मेरू पर्वताची रवी करून समुद्र मंथन केल्याचे आढळते. हे लक्षात घेता, चक्राकार गती आणि त्यामुळे तयार होणारी ऊर्जा आणि ताकद (Force) याचा अंदाज हिंदू संस्कृतीला आधीपासूनच होता असे दिसते. व्यास ऋषींनी लिहिलेली पुराणे जरी ५१०० वर्षांपूर्वीची असली तरी त्यामध्ये वर्णन केलेल्या गोष्टी कितीतरी आधी होऊन गेल्या आहेत (महाभारताचा काळ साधारणपणे ख्रि. पु. ३१०२ पकडला जातो).  इजिप्तशिअन लोकांनी लाकडी ओंडक्याचा वापर करून मोठमोठाले दगड गिझाच्या पिरॅमिडसाठी (ख्रि. पु. २५८९-२५६६) उंच वर नेल्याचे सुद्धा इतिहासात आढळते. 

पूर्वी एक संधी असलेले चक्र (चाक) सुरवातीला कुंभार मडकी तयार करण्यासाठी वापरायचे. हे दगडाचे चक्र, पुढे त्याचे वजन कमी व्हावे म्हणून लाकडाचे झाले आणि आणि त्या पुढील सुधारणा म्हणजे त्याला एका अक्षा भोवती आरे (Spokes) असलेले चक्र प्रचलित झाले. ह्या लाकडाच्या अरे असलेल्या चक्राच्या गतीचा वापर करून ते चक्र दूरवर सहज ओझी वाहून नेण्यासाठी म्हणून बैल,घोडा किव्वा प्राण्याने ओढलेली गाडी म्हणून त्यांचा वापर होऊ लागला आणि इथून मानवाच्या उत्क्रांतीला वेग येण्यासाठी आणखी एक जोर मिळाला. नोव्हेंबर १८३६ मध्ये फ्रान्सिस स्मिथ या ब्रिटिश इंजिनियर ने प्रथम चक्राकार पंख्याच्या साहाय्याने पाण्याला मागे ढकलणारी (Propeller) ३० फूट लांब ६ टन वजनाची बोट इंग्लंड मधील पॅडींगटन क्यानॉल येथे चालवली. १७ डिसेम्बर १९०३ साली राईट बंधूनी चक्राकार पंख्यांचा वापर करून त्याच्या गतीने हवेला मागे फेकत उडण्याचा प्रयत्न करत पहिले विमान आकाशात उडविले. या सर्व गोष्टींमुळे दळण वळण क्षेत्रात एक वेगळीच क्रांती झाली.  सध्या सायकल पासून ते मोटार गाड्यांपर्यंत सर्व ठिकाणी चक्राचा वापर वेगवेगळ्या पद्धतीने होऊ लागला.

कमीत कमी ताकदीत वजनदार  वस्तू उचलणे या कामासाठी चक्राचा उपयोग पुली म्हणून केला जातो. आपण गावाला विहिरीच्या पाण्यावर चक्राकार आड बघितले आहे.  त्या मध्ये विहिरीतील पाणी जमिनीवर चक्राच्या साहाय्याने काढले जाते.  दोन चक्राकार जात्यामधील घर्षणाने धान्य दळणारी चक्की, तसेच मिक्सर, ग्राईन्डर, हवेचा पंखा या सारखे घरगुती उपयोग चक्रामुळेच शक्य झाले. मुलांच्या खेळाची अनेक साधने जसे कि मेरी गो राउंड, जायंट व्हील, वगैरे या सर्वात चक्राकार गतीचा वापर केला आहेच. अगदी चरखा आणि कुंभाराच्या चक्रापासून सुरवात करून तसेच  मेकॅनिकल इंजिनीरिंग मध्ये चक्र वापरून अनेक मशीन बनवली गेली आणि त्याचा उपयोग वाढत गेला.

 पाण्यावर वीज निर्मिती करताना लागणारी जनित्रे सुद्धा चक्राकार असून त्या वर जोराने पाणी पडल्यास ती फिरून जनित्राची पाती त्याच्या आजूबाजूला असलेल्या चुंबकीय क्षेत्र कापतात आणि त्यामुळे वीज निर्माण होते. त्याच प्रकाराने गॅसवर चालणारी जनित्रे किव्वा पवन चक्की वर चालणारी जनित्रे चालतात. या सर्वात चक्राचा सुद्धा महत्वाचा वाटा आहे. अर्थातच चक्राबरोबर भौतिक शास्त्राने इतर विषयात सुद्धा प्रगती केल्यामुळे चक्राचा हा वापर शक्य झाले हे निश्चित.

जर चक्र मानवाला सापडले नसते तर आपण कोणत्या अवस्थेत असतो याची कल्पना करवत नाही. अगदी ज्या कोणी चक्राचा शोध लावला तेथेपासून ज्यांनी कोणी तिचा वापर आधुनिकतेसाठी करण्यास मानवाला दिशा दिली त्या सर्वाना माझा प्रणाम.

माधव भोळे (मोबा: ८४५१८८६७५९) Email madhavbhole99@gmail.com

(वरील लेख लेखकाच्या परवानगी शिवाय अन्यत्र छापू नये. )