व्हेंचर कॅपिटल!, काय आहे हे?
गेल्या लेखात आपण शेयर मार्केट बद्दल थोडक्यात माहिती घेतली. अनेकांना अपेक्षा असेल की मी त्यावर सविस्तर माहिती लिहीन. पण माझ्या मनात थोडे वेगळेच आहे. या लेखात मी जाणून बोजून थोड्या दुसऱ्या विषयाकडे जात आहे. तुम्ही हा लेख शेवटपर्यंत वाचल्यावर लक्ष्यात येईल मी असे का केले ते.
गेल्या वर्षभरात दोन तीन मोठे पब्लिक इश्यू झाले ज्या मध्ये मूळ प्रोमोटर आणि त्यांचे व्हेंचर कॅपिटलिस्ट माला माल झाले. दोनच दिवसांपूर्वी बातमी होती की 2021 मध्ये जगभरातील युनिकॉर्न क्लब मध्ये भारतीय स्टार्टअप ची संख्या दुप्पट म्हणजे 54 होऊन तो आता जगात तिसऱ्या क्रमांकावर आहे. सोप्या भाषेत सांगायचे झाले तर भारतीय स्टार्टअप कम्पन्या ज्यांचे बाजारी मूल्य ( मार्केट व्हॅल्यूएशन) 1 बिलियन डॉलर च्या वर आहे अशा 54 स्टार्टप कम्पन्या आहेत.
ज्या स्टार्टअप कँपन्यांचे बाजारी मूल्य 1 बिलियन डॉलरपेक्षा जास्त आहे त्या कँपन्यांना युनिकॉर्न म्हणतात. स्टार्टअप म्हणजे नवीन कल्पना घेऊन काढलेला व्यवसाय. याचा अर्थ असा नाही की काहीतरी भन्नाट कल्पनाच असली पाहिजे परंतु रुटीन पद्धतीने होणारे पारंपरिक व्यवसाय आणि स्टार्टअप व्यवसायात काम करण्याच्या पद्धती, नवीन तंत्रज्ञानाचा वापर, इत्यादी सर्व बाबींमुळे हे वेगळ्या प्रकारचे असतात. उदा. झोमॅटो सारखी कम्पनी स्वतः कोणतेही रेस्टॉरंट चालवत नाही पण रेस्टॉरंट मध्ये तयार होणारे पदार्थ, शक्यतो गरमागरम, आपल्याला हवे त्याठिकाणी त्यानी ठरवलेल्या जास्तीतजास्त वेळेच्या ( समजा अर्धा तास) आधी पोहोचवते. ही एक डीलव्हरी आणि ट्रान्सपोर्टेशन कम्पनी असून रेस्टॉरंट आणि सामान्य ग्राहक या मधील खात्रीशीर दुवा म्हणून काम करते. या आधी अशा कम्पन्या नव्हत्या म्हणून ती स्टार्टअप.
ज्या वेळी झोमॅटो चा शेयर भारतीय शेयर बाजारात लिस्टेड झाला ( पब्लिक इस्यु) त्या वेळी कम्पनीने 1 रुपया दर्शनी मूल्य ( फेस व्हॅल्यू) असलेला शेयर रु 76 ( ipo rate) ला लोकांना इस्यु केला आणि ज्यावेळी सर्व सोपस्कार होऊन तो बाजारात विकायला आला त्यावेळी त्याची किंमत मार्केट मधील खरेदीदारांनी 116 रुपये एव्हडी दिली. त्या मुळे ज्या मूळ प्रोमोटर आणि व्हेंचर कॅपिटालिस्टनी या कम्पनी मध्ये सुरवातीला पैसे घातले त्यांचे पैसे कितीतरी पटीने वाढले.
झोमॅटो च्या कम्पनिमध्ये नोकरी डॉट कॉम चे प्रवर्तक संजीव भिकचंदानी यानी सुरवातीला फक्त रु 4.7 कोटी 2010 साली व्हेंचर कॅपिटल गुंतवले होते ते 14 July 2021 ला ज्या दिवशी झोमॅटो पब्लिक इसयु झाला त्यादिवशी त्या नोकरी डॉट कॉम च्या गुणवणुकीचे बाजार मूल्य 59,623 कोटी एव्हडे झाले. प्रत्यक्षात ज्यावेळी तो रु 116 ला ओपन झाला ( 23 July 2021) त्या वेळी त्यांचे बाजारी मूल्य आणखी 53% ने वाढले. अर्थात त्यांनी त्यातील काही शेयर्स विकून आपले पैसे आधीच काढून घेतले तरीसुद्धा अजून 15.23% शेयर त्यांच्याकडे आहेत आणि त्याचे बाजारी मूल्य कैक कोटींमध्ये आहे.
तर काय आहे हे व्हेंचर कॅपिटल?
ज्या वेळी एखादा होतकरू व्यवसायिक, एखादा व्यवसाय सुरू करतो त्यावेळी त्याच्याकडे व्यवसायाला लागणारे भांडवल अत्यल्प असते किंवा नसते सुद्धा, पण त्याच्याकडे काही अनुभव असतो, काही ज्ञान असते आणि काही कल्पना असतात. या सर्वाचा वापर करून तो आपल्या व्यवसायाचा आराखडा बनवतो. बरेच वेळा तो आपल्या मित्रांशी किंवा परिचित अनुभवी माणसांशी हा विषय बोलून त्यावर त्यांच्या प्रतिक्रिया घेतो. यातील काही मंडळी त्याला जॉईन होतात, काही त्याच्यावर हसतात, काही तो आराखडा खोडुन काढतात. त्या नंतर तो, समविचारी मित्रांशी चर्चा करून आपला आराखडा पक्का करतो आणि गुंतवणूक दारांकडे जातो. यातील अगदी सुरवातीचे त्याच्या घरातले किंवा जवळचे नातेवाईक असतात ज्यांचा त्याच्या कर्तृत्वावर विश्वास असतो. तो सुरवात करतो आणि आपला प्रोजेक्ट एका टप्प्यापर्यंत नेऊन ठेवतो, ज्याला आपण मॉडेल म्हणूया. त्यानंतर त्याला जास्त पैशाची गरज लागते, त्यावेळी हे व्हेंचर कॅपिटल किंवा एंजल कॅपिटलिस्ट पुढे येतात. तो आराखडा अनुभवी गुंतवणूकदारांकडून परत तपासला जातो, आणि त्यावर खूप चर्चा होते. ज्या व्हेंचर कॅपिटलिस्टला त्याच्या सर्व प्रश्नांची समाधानकारक उत्तरे मिळतात आणि तो प्रोजेक्ट पोटेनशीयल भरपूर नफा, व्यवसाय किंवा विक्री, किंवा अन्य मूल्य देणारा वाटतो त्यात ही मंडळी पैसे गुंतवतात. कित्येक वेळा एका पेक्षा जास्त व्हेंचर कॅपिटालिस्ट त्यात पैसे गुंतवतात. या वेळी प्रोमोटर ने आतापर्यंत केलेल्या कामाचे बौद्धिक, संशोधनात्मक किंवा इतर पद्धतीचे भांडवल या सर्वाचे मूल्यमापन होते आणि काही ठराविक मूल्यधिभार ( प्रिमियम ) स्वीकारून व्हेंचर गुंतवणूकदारांना नवीन समभाग अलोट होतात. ही प्रक्रिया काही काल खंडानंतर होत राहते आणि कंपनीचा प्रगतीचा आलेख जसजसा वाढत जातो तसतसे मूल्यधिभार सुद्धा वाढत जातो आणि नवीन गुंतवणूकदार येत जातात. काही जुने, त्यांच्या अपेक्षेप्रमाणे समाधानकारक प्रगती होत नसल्यास किंवा त्यांचा अपेक्षित फायदा होत असल्यास तो घेऊन निघून सुद्धा जातात किंवा नवीन गुंतवणूक करत नाही. ह्या सर्व प्रक्रियेला व्हेंचर कॅपिटल इन्व्हेस्टमेंट म्हणतात. जर प्रोजेक्ट मध्ये दम असेल, आपली मॅनेजमेंट उत्तम असेल, मार्केट मध्ये अशा विषयाची आवश्यकता असेल आणि आपले उत्पन्न वाढत असेल तर यात प्रोमोटर आणि व्हेंचर कॅपिटल मंडळींना चांगला परतावा मिळतो. नाहीतर गुंतवणूक फुकट सुद्धा जाते. १० पैकी २ ते ३ प्रोजेक्ट चांगले यशस्वी होतात आणी ते व्हेंचर कॅपिटालिस्टच्या बाकीच्या प्रोजेक्ट मधील नुकसानीची कसर भरून काढतात. जर ती कम्पनी पब्लिक इस्यु ला गेली तर त्यांना आणखीनच फायदा होतो.
अशीच एक कम्पनी ओयो हॉटेल्स ही रितेश अगरवाल, ह्या ओरिसा मधील 19 वर्षीय मुलानी स्थापलेली कम्पनी, जानेवारी 2022 मध्ये पब्लिक इस्युला येत आहे. जपानची एक मोठी व्हेंचर कॅपिटल कम्पनी सॉफ्टबँक च्या मासायोशी सॉन यांनी 2 बिलियन अमेरिकन डॉलर गुंतवून ओयोचे 46% शेयर विकत घेतले आहेत. Oyo हॉटेल्स आणि ओयो रूम्स मिळून जगातील 800 शहरात 23,000 हॉटेल्स आणि 8,50,000 रूम्स ऑपरेट करते. ही कम्पनी रितेश ने 2013 साली त्याच्या वयाच्या 19 व्या वर्षी फक्त एक हॉटेल ऑपरेट करुन सुरुवात केली. त्याच्या घराण्यात व्यवसाय होता पण या हॉटेल व्यवसायात कोणीही नव्हते. आज 2021 पर्यंत त्याची ही प्रगती आहे म्हणजे फक्त 9 वर्षात व्हेंचर कॅपिटल च्या पाठिंब्यामुळे तो इथपर्यंत पोहोचला. सुरवातीला त्याच्या कल्पना 80% व्हेंचर कॅपिटलिस्ट नि खोडून काढल्या होत्या पण त्या सर्वांना रितेश ने चूक ठरवले हे आजचे आकडे सांगतात.
सध्या पेटीम, नायका, झोमॅटो, डिलिव्हरी, पॉलिसी बाजार सारख्या स्टार्टअप आता पब्लिक इसयु करत / केले आहेत आणि पुढे सुद्धा करणार आहेत. या सर्वांनी गेले 7 ते 8 वर्ष आपल्या दमदार कामगिऱ्या केल्या असून त्याची फळे ते आता चाखत आहेत. या सर्वांमध्ये व्हेंचर कॅपिटलिस्ट नि गुंतवणूक केली आहे.
आतापर्यंत भारतात 50,000 रजिस्टर्ड स्टार्टअप आहेत, त्यापैकी सर्वानाच व्हेंचर कॅपिटल मिळते असे नाही परंतु गेल्या 2020-21 या वर्षात 17 बिलियन डॉलर ची गुंतवणूक झाली आहे, आणि हा आकडा वाढतच जाणार आहे.
या सर्व गोष्टींमध्ये बंगलोर, हैद्राबाद, गुरगाव, मुंबईतील काही अमराठी मंडळी दिसत आहेत. आमची मराठी (विशेषतः ब्राह्मण) मंडळी कोठे दिसत नाहीत ( हाताच्या बोटावर मोजण्याएव्हढी असतील सुद्धा, पण मला माहित नाही). आमच्याकडे शिक्षित किंवा उच्च शिक्षित कमी नाहीत. एका पेक्षा एक इंजिनिअर, एमबीए, डॉक्टर्स, चार्टर्ड अकाऊंट शिकलेले आहेत. पण त्यांना खरोखर एवढी झेप घ्यायची आहे का? त्यांना खरोखर या विषयात काही रस घ्यायचा आहे का? नुसते शेयर बाजारात गुंतवणूक करून भागणार नाही. त्या साठी अपार, पूर्व लक्षित ( फोकसड) कष्ट करायला हवेत, टीम मॅनेजमेंट शिकायला हवे, नियोजन आणि अंमलबजावणी शिकायला आणि करायला हवी, चाकोरी पलीकडे विचार करायची क्षमता हवी आणि मुख्य म्हणजे हे सर्व करायची कडाडून भूक हवी. पूर्वजांच्या हुषारीवर, पैशावर, संपत्तीवर आपल्या स्वप्नांचे बंगले नकोत. स्वतः काहीतरी भव्य दिव्य करून दाखवण्याची धम्मक हवी. वेळ पडल्यास नोकरी सोडून आपल्या भवितव्यासाठी 2 / 3 वर्ष ध्यायची तयारी हवी. दुसऱ्यात गुंतवण्यापेक्षा खात्री असेल तर स्वतःत गुंतवा. जरी आपण त्यात आपटलात आणि परत नोकरीत जायची वेळ आली तरी ती मानसिक लवचिकता हवी. आपल्या फेल्युअर चा अनुभव सुद्धा लोकांना हवा आहे. अनेक स्टार्टअप कम्पन्या अशा फेल्युअर लोकांना आपल्याकडे चांगला पगार देऊन नोकरीला ठेवायला तयार आहेत कारण त्याचा प्रथम अनुभव ( First hand experience) त्यांना मिळतो आणि काय चूका झाल्या त्या परत होऊ नयेत या साठी तो बाकीच्यांना सावध करतो म्हणून ते हवे असतात. आपल्या स्वतःवर खात्री बाळगा. माणूस चुकला, अपयशी झाला म्हणजे जग समाप्त होत नाही कारण म्हणतात अपयश ही यशाची पहिली पायरी असते, फक्त सुधारणा करायची तयारी हवी. आकाशाला उंची नाही, जेव्हढे वर जाल तेव्हडे आपल्याला जगाचा सम्पूर्ण नजारा दिसेल. ताकद आपल्या पंखात हवी. उंच उडायची इच्छा हवी. शेवटी छोट्याश्या गंगोत्री पासून महाकाय गंगा तयार झाली, वाटेत ती ज्या ज्या नद्या नाले भेटतील त्यांना जोडत गेली, आणि पुढे अलाहाबाद आणि बंगालच्या उपसगराजवळ तिचे भव्य रूप दिसायला लागले. व्हेंचर कॅपिटल चे असेच आहे. तुम्ही चांगले काम करा, लोक तुम्हाला स्वतःहून जोडून घेतील.
शेवटी जगात प्रत्येकाला 24 तास दिले आहेत. ते कसे वापरायचे ते त्यांनी ठरवायचे.
माधव भोळे.
