हिंदुत्व गदाधारी, घंटाधारी की आणखी काही!!

हिंदुत्व गदाधारी, घंटाधारी की आणखी काही!! आज काल हिंदुत्वाचा मोठाच बोलबाला झालेला दिसतो. जो उठतो तो हिंदुत्वावर बोलतो. कोणी कोटावर जानवे घालून हिंदु बनतो, तर कोणी हनुमान चाळीसा लाऊडस्पीकरवर लावायला सांगून, भगवी शाल पांघरून मी हिंदू आहे हे सिद्ध करतो. कोणी इफतिहार च्या पार्टीला बोलावून हिंदूंची सहिष्णुता दाखवतो, तर कोणी मी सावरकरवादी म्हणून स्टेजवरून जोरजोरात ओरडून हिंदुहृदयसम्राट सावरकरांचे हिंदुत्वाबद्दलचे विचार लोकांच्या घशात ओतण्याचा प्रयत्न करतो. नक्की हिंदुत्व आहे तरी काय? मला तर कधी कधी कोडेच पडते. जे वेदात, पुराणात सांगितले ते हिंदुत्व की दुपारी 12 ते 3 मोफत इडली चटणी मिळते म्हणून अम्मा किचनच्या समोर धक्काबुक्की करून आपले पोट भरणारी गरीब जनता असताना, त्याच गरिबांच्या लाटलेल्या पैशातून आणि भ्रष्टाचाराने कमावलेल्या पैशातून तिरुपती बालाजीला सोन्याचा मुकुट अर्पण करणाऱ्या राजकारण्यांचा सत्कार करणारे ब्राह्मवृंद आणि विश्वस्थ हे हिंदुत्व? लेख लिहायचे कारण, काल आम्ही राहतो त्या ठिकाणी जवळच असलेल्या पाटलादेवी मंदिराची वार्षिक चैत्र जत्रा होती. जत्रा म्हणजे उत्साह, जत्रा म्हणजे उत्सव. पण एके काळी शांतपणे कंदिलाच्या किंवा पेट्रोमॅक्सच्या शांत प्रकाशात निघणारी ही जत्रा गेले काही वर्षे तरुणाईचे आकर्षण बनले आहे ते दर 200 मीटरवर लावलेल्या कर्कश्श डीजे आणि डिस्को लाईट्सच्या प्रकाशात नाचणाऱ्या मंडळींनमुळेच. तेव्हढ्याशा त्या एक किलोमीटर च्या परिसरात कमीतकमी 40 ते 50 मोठे ( अंदाजे 2 फूट x 3 फूट) डीजे स्पीकर जे कानठळ्या बसवत होते आणि डिस्कोलाईट्स डोळ्याचा थरकाप उडवणारे प्रकाश टाकत होते. तरुणाई, अगदी अबाल वृद्ध भगिनी सुद्धा, त्या तालावर वेडेवाकडे अंगविक्षेप करत बेभान होऊन नाचत होत्या. रात्री 10 नंतर लाऊडस्पीकरला बंदी असताना सुद्धा आम्ही आमच्याच बापाची मुंबई असे समजत असल्यामुळे सम्पूर्ण परिसर रात्री 1 वाजेपर्यंत या आवाजाने दणाणून सोडला होता. अगदी पुण्यातील तरुणाई जशी मोठमोठ्याने ढोल बडवत रात्रभर गणपती विसर्जन मिरवणूक काढते आणि त्यासाठी आधी 2 / 2 महिने तालमा करत बसते तसेच. म भले त्या ढोलांचा त्रास आजूबाजूच्या रहिवाश्याना का होईना!. नक्की आपण कोठे जात आहोत, काय करत आहोत याचे भान समाजाकडे राहिलेले नाही. 2 रुपये किलो गहू आणि 3 रुपये किलो तांदूळ घेण्यासाठी रेशनवर लाईन लावणारी आणी विविध योजनांतर्गत मिळणाऱ्या कर्जासाठी सरकारकडे अर्ज करणारी मंडळी जेव्हा लग्नात हळदीला गावकऱ्यांना आणि पाहुण्यांना उंची दारू पाजतात आणि लग्नसमारंभाला आणि वाढदिवसाला लाखो रुपये खर्च करतात किंवा मंदिरे उत्सवासाठी लाखो करोडो खर्च करतात तेव्हा नक्की समाज कोणत्या दिशेला चालला आहे याची कल्पना करून कीव येते. थोडक्यात फुकट आणि आयते मिळालेले पैसे उडवायचे आणि परत कर्जबाजारी होऊन लोकांकडे आणि सरकार कडे भीक मागायला तयार. राजकारण्यांना अशीच जनता हवी असते की जिला धर्म ही अफूची गोळी देऊन त्यांच्या धार्मिक भावनाना फुंकर घालत राहायचे आणि त्या मंडळींचा पाठिंबा घेऊन सरकार दरबारी भ्रष्टाचाराने करोडो रुपयांची मालमत्ता बनवायची. लोकांच्या सणासुदीला गणपती मंडळे, सार्वजनिक पूजा, मंदिरांचे उत्सव याला छोट्या मोठ्या देणग्या देऊन जनतेची तोंडे बंद करायची आणि कंत्राट दारांबरोबर साटे लोटे करून एका वर्षात 40 मालमत्ता रजिस्टर करायच्या अशासारखी राजकारणी आणि नोकरशाही मंडळी या धर्माच्या अफूच्या गोळीचा पुरेपूर फायदा घेत असतात, हे सर्व जनतेला माहिती असून सुद्धा जनता हतबल आहे. कारण ती धर्मा धर्मात, जाती जातीत विभागली आहे, ती पक्षापक्षात विभागली आहे ती राज्या राज्यात विभागली आहे, ती भाषा भाषांमध्ये विभागली आहे एवढेच काय तर ती गुरू गुरूनमध्ये सुद्धा विभागली गेली आहे. सध्याचे वातावरण हे सत्तेच्या चाव्या मिळवण्यासाठी धर्माचा वापर करून राजकिय पक्षांमध्ये चढाओढ तयार करणारे आहे आणि त्यामध्ये तुमच्या आमच्यासारखी धार्मिक मंडळी प्यादि आहेत. नाही ते घंटा धारी, नाही ते गदा धारी. ते आहेत सत्ताधारी आणि सत्ता पिपासू. आचार्य रजनीश म्हणतात त्याप्रमाणे धर्म ही एक अफूची गोळी आहे. तिचा वापर करून अनेकांनी आपली राज्ये बसवली, चालवली आणि वाढवली सुद्धा. मग तो क्रूरकर्मा हिटलर असो, अल्लाउद्दीन खिलजी असो, रोमन कॅथॉलिक साम्राज्य असो की अगदी अलीकडे औरंगजेब असो. सम्राट अशोकाने अहिंसक बौद्ध धर्माचा प्रसार करण्यासाठी बौद्ध भिक्षुनच्या धार्मिक फळ्या तयार केल्या आणि त्याना संरक्षण देण्यासाठी हिंसक युद्ध फौजा वापरल्या. केव्हडा हा विरोधाभास!!. अगदी हिंदू संस्थानिक सुद्धा यात कमी नाहीत, नाहीतर करोडो रुपये मंदिरे आणि धार्मिक कार्यासाठी खर्च केलेल्या हिंदू संस्थानात गरीब आणि गरिबी हा वर्गच राहिला नसता. ज्या वेळी मोठमोठाली मंदिरे उभारली गेली त्यावेळी गरिबांना कामे रोजगार मिळाला पण त्यांची कायमची रोजी रोटी मिळण्यासाठी कोणतीही उपाययोजना या राजांनी दूरदृष्टीने तयार केलेली मी ऐकली नाही. नाहीतरी राजांजवळ आलेली ही संपत्ती ही गरिबांच्या घामाच्या आणि कष्टांच्या पैशातूनच तयार झाली होती किंवा इतर राज्यांवर आक्रमणे करून तयार झाली होती ज्यात अनेक गरीब मारले गेले आणि अनेकांचे गरिबांचे संसार उध्वस्त झाले आहेत. आज खऱ्या हिंदुत्वाचा पूर्णपणे विसर पडला आहे. हिंदू धर्मात वर्ण संकल्पना आहे ती प्रत्येकाला गुणांनुसार कर्म करायला कामाचे विभाजन करण्याचे एक साधन म्हणून आहे पण पूर्वीपासूनच राजकारणी आणि स्वार्थी मंडळींनी त्याचा वापर उचनीचता आणि स्वार्थ यांच्यासाठी केला आहे. तीच गोष्ट जातींचे बाबतीत आहे. शास्त्राप्रमाणे प्रजोपत्ती होताना जीनस ( जिवशास्त्रीय जनुके) ना महत्व आहे त्यामुळे अंगीभूत गुण हे जीन्स मधून पुढील पिढीला हस्तांतरित होत असतात त्याचबरोबर ते सहवासाने सुद्धा तयार होतात. या सिद्धांतानुसार पुर्वी सुतार, लोहार, चांभार, सोनार, शिंपी, चित्रकार, ज्योतिषी अशा अनेक व्यवसायावर आधारित किंवा गुणांवर आधारित जाती तयार झाल्या. त्यात उच नीचता हा हेतू नव्हता उलट मानवी जीवनाला सर्वांची गरज आहे आणि एकमेकांना एकमेकांची गरज आहे हा सबका साथ सबका विकास हा मूलमंत्र होता. पण परत राजकारणी आणि स्वार्थी मंडळींनी त्याची तोडामोड करून आपापल्या हितासाठी पाहिजे त्यावेळी त्याचा वापर आपसात भांडणे लावण्यात आणि आपला फायदा करून घेण्यात केला. या ठिकाणी हिंदुत्वाची पहिली हार झाली असे म्हणायला हरकत नाही. त्यानंतर त्यात घुसलेल्या अनिष्ट प्रथा ज्या लोकांनी आपापल्या विचारानुसार दूरदृष्टी न ठेवता घुसवल्या. त्यामुळे अनेक लोक दुखावले गेले. स्पृश्य, अस्पृश्य, विधवा, सती, बळी, बाल विवाह, अशा अनेक प्रथा ज्यामुळे समाजातील रिसोर्सेस चे विभाजन झाले. हिंदूंचे मूळ असलेले रूप म्हणजे "वसुधैव कुटुंबकम" किंवा "जो जे वांचील तो ते लाभो" ह्या कल्पनेतून तयार झालेला हा सम्पूर्ण लोकशाही मानणारा आणि कल्याणकारी समाज ह्या प्रथा, जाती, पाती या आपणच तयार केलेल्या जाळ्यात नकळत बांधला गेला आणि अडकला. वडिलांच्या वचनपूर्तीसाठी आपल्या तारुण्याची आणि राज्यपदाची होळी करून वनवासात जाणारा राम फक्त देवळात राहिला. त्यांनी जनतेला न्याय देण्यासाठी आपल्या पत्नीला सुद्धा परीक्षा ध्यायला लावली त्यातील झालेला अन्याय लोकांच्या नजरेत आला पण न्यायासमोर सर्व समान आणि छोट्यातील छोटा व्यक्ती सुद्धा राज्यात न्याय मागू शकतो ह्या न्यायदानाच्या महत्वाच्या पैलूंचा विसर लोकांना झाला. हनुमाना सारख्या वानर जातीच्या प्राण्याने दाखवलेली स्वामी निष्ठा आणि श्रद्धा यांचा आदर्श आहे. स्वामी निष्ठेसाठी जरी पर्वत उचलून आणायची वेळ आली तरी ती आणायची तयारी आमच्यात आहे हे तो दाखवतो. हनुमान आपल्या गुणाने देव झाला. हिंदू धर्म सर्व प्राणीमात्रांना सारखीच किंमत देतो हे उदाहरण दाखवते. महर्षी पराशर आणि कोळी कन्या सत्यवती यांच्यापासून निर्माण झालेला वेद व्यास महर्षी तसेच वाल्या कोळ्या चा झालेला वाल्मिकी ऋषि दोन्हीना हिंदू धर्मात अत्यन्त महत्वाचे स्थान आहे. व्यासांनी अनेक पुराणे लिहिली आणि ती शिरसावंध्य मानून हिंदूंनी त्याला आपल्या धर्मात सन्मान दिली. खरा हिंदू गुणांना महत्व देतो. भाऊ वनवासात असताना त्यांच्या पादुका ठेवून त्याच्या नावाने राज्य करणारा भरत आपल्या निस्वार्थी पणाचा आणि बंधुप्रेमाचा आदर्श दाखवतो त्याला जगाच्या इतिहासात तोड नाही. सम्पूर्ण रामयणच हिंदूंचा आणि हिंदुत्वाचा आदर्श आहे. लोकांना वाटते भगवत गीता हा हिंदूंचा पूजनीय ग्रंथ आहे. पूजनीय म्हणण्याचे कारण लोक त्याची पूजा करतात. खरे म्हटले तर धर्मग्रंथांचे स्थान देवघरात नसून आपल्या आचरणात आहे. भगवत गीता ही मानवी जीवनाची आचार संहिता आहे. कोणाशी कोणत्या वेळी आणि कसे वागायला हवे. कर्म म्हणजे काय आणि कर्तव्य म्हणजे काय याचा सुरेख कार्यानुभव त्यात आहे. वेद आणि उपनिषदे यामधून त्या त्या वेळच्या धुरीणांना, साधू संतांना आलेल्या अनुभवांचे विश्लेषण आहे त्यात समाजोपयोगी मार्गदर्शन आहे. परंतु ज्यावेळी सर्व प्रश्न आणि सर्व अडचणी एखादी खड्याची अंगठी घालून सुटतात किंवा मंदिरात दान केल्यानंतर किंवा मारुतीला शनिवारी तेल घातल्यानंतर कोणतेही अनैतिक कर्म करा, देव तुम्हाला तारून नेईल अशी भावना ज्यावेळी मनात उत्पन्न होते किंवा तसे मार्गदर्शन केले जाते त्यावेळी धर्म म्हणजे एक बाजार होतो मग तो गदाधारी असला काय किंवा घंटा धारी असला काय, काय फरक पडतो? हिंदू धर्म आपली मुळे विसरून त्यांच्या फांध्याना मजबूत करायला लागला आहे. भक्तीभावापेक्षा किंवा अचरणापेक्षा प्रदर्शनाला महत्व वाढत आहे. "परित्रणाय साधूनांम विनाशायच दुष्कृताम धर्म संस्थापनाय" म्हणायचे आणि अत्याचार आणि भ्रष्टाचाराकडे सोयीस्कर दुर्लक्ष करायचे किंवा सोयीनुसार त्यात सामील व्हायचे असे जर वर्तन असेल तर धर्म असला काय किंवा नसला काय सारखेच. आजकाल धार्मिक कृत्यांपेक्षा त्याच्या सादरीकरणावर जास्त भर दिला जात आहे ते चुकीचे आहे. मुंजीमध्ये बटूला गुरुगृही पाठवण्यासाठी लागणाऱ्या प्रक्रियेपेक्षा बटुच्या आईचा पार्लरने केलेला मेकअप महत्वाचा झाला आहे. तो गुरुगृही जाताना त्याला देण्यात येणाऱ्या रुखवात रुपी शिदोरी आणि आवश्यक वस्तूंपेक्षा भाड्याने आणलेला रुखवात प्रदर्शन सेट जास्त चर्चेचा होऊ लागला. मुंज म्हणजे मौज बंधन म्हणजे आता अभ्यासाचे वय झाल्यामुळे खेळातील लक्ष कमी करून हातात अध्यापनाकडे लक्ष दे, स्वतःच्या गोष्टी स्वतः करायला शिका,गुरूंची आज्ञा पाळायला शिकून बाहेरच्या जगात वावरायचे ज्ञान घे आणि मोहा पासून जपून रहा आणि आपला अभ्यास पूर्ण करून लवकर गृहस्थाश्रमात येऊन आपला संसार थाट हे सांगण्याचा सोहोळा. ते सर्व सोडून भलतंच काहीतरी व्हायला लागले तर आम्ही संस्कार पाळतो म्हणजे फक्त प्रदर्शनापूरते असे म्हटले तर वावगे होणार नाही. स्वामी विवेकानंदांनी जेव्हा झोपलेल्या हिंदूंना जागृत होण्याचे आवाहन केले त्यावेळी मन्त्रतंत्र पेक्षा आचरणावर भर दिला. हिंदू हृदय सम्राट सावरकरानी जेव्हा सर्व हिंदूंना एकत्र व्हायला सांगितले त्यावेळी हिंदू धर्मातील सर्व वाईट चालीरिती गाडून एका उदात्त उद्दिष्टासाठी एक व्हा जेणेकरून एक स्वतंत्र, आत्मनिर्भर समाज तयार करण्याची त्यांची संकल्पना होती. तुकाराम महाराज म्हणतात त्याप्रमाणे "भले जरी देऊ कासेची लंगोटी, नाठाळांच्या माथी हाणू काठी" असे म्हणणारा तो खरा हिंदू. संत चोखामेळा, संत जनाबाई, संत नामदेव, संत तुकाराम या आणि अशा विविध जाती धर्म पंथांच्या संत विभूतींचे विचार समजून घेऊन त्यांना मानणारा तो खरा हिंदू. हिंदू धर्माचे अनेक चांगले पैलू आहेत आणि तो लोक मनापासून स्वीकारतील जेणेकरून एक सुसंस्कृत समाज जगाला मिळेल या आशेने लोक हिंदुत्वाकडे बघत आहेत. तो परमोच्च बिंदू गाठण्यासाठी प्रत्येक हिंदूंनी प्रयत्नांची पराकाष्टा करायला हवी, नुसता टिळा डोक्याला लावून हिंदू म्हणवून घेण्यात काही पुरुषार्थ नाही. माधव भोळे

काँग्रेसची पक्षफुटी:

काँग्रेसची पक्षफुटी: गेले 15 दिवस, देश 56 वर्ष जुन्या, महाराष्ट्रातील शिवसेनेसारख्या कॅडरबेस पक्षात फुटी कशी होते याबद्दल प्रसार माध्यमातून बघत आहे. पण जसजसे पक्ष जुना होत जातो आणि नवीन नेतृत्व येते तसतसे ह्या गोष्टी अपेक्षित आहेत. काँग्रेस सारख्या 137 वर्ष जुन्या पक्षाला पण ते चुकलेले नाही. 1857 च्या भारतातील स्वातंत्र्य संग्रामानंतर ब्रिटिशांचे धाबे दणाणले. हा देश कसा चालवायचा आणि याला कसे नियंत्रित करायचे याबद्दल ब्रिटनच्या संसदेमध्ये विविध खल होत असत. 1883 साली ऍलेन ह्युम ह्या ब्रिटिश सरकारी अधिकाऱ्याने सुशिक्षित भारतीय लोक आणि ब्रिटिश सरकार यांच्यामध्ये सम्पर्क तसेच विचार विनिमय व्हावा, इंग्रज भारतात करत असलेले सुधारणेचे प्रयत्न भारतीयांना कसे उपयोगाचे आहेत आणि भारतीयांच्या आशा आकांक्षा ब्रिटिश सरकार पर्यंत कशा पोहोचवता येतील या दृष्टीने एक व्यासपीठ तयार होईल अशी कल्पना ब्रिटिश सरकारपुढे मांडली. कलकत्ता विद्यापीठाच्या विद्यार्थ्यांना सार्वजनिक आमंत्रण देऊन तसेच त्यावेळचा व्हाईस रॉय लॉर्ड डफ्रिन यांच्या पूर्व परवानगीने त्याने 28 ते 31 डिसेंबर 1885 भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस या संस्थेचे पाहिले अधिवेशन उमेश चंद्र बॅनर्जी यांच्या अध्यक्षतेखाली मुंबई येथे भरवले. मुळात त्यांना ते पुणे येथे भरवायचे होते, परंतु कॉलरा च्या साथीमुळे ते मुंबईत घेतले गेले. या सभेला विलियम वेडरबर्न, दादाभाई नौरोजी,मुंबई, पुणे सार्वजनिक सभेचे गणेश वासुदेव जोशी, सुधारक या वर्तमान पत्राचे संपादक आणि पुणे येथील समाज सुधारक गोपाळ गणेश आगरकर, जस्टीस काशिनाथ त्र्यंबक तेलंग, हिंदू समाज सुधारक नारायण गणेश चंदावरकर, सर दिनशॉ वाच्छा असे एकंदर 72 प्रतिनिधी होते. सुरवातीला भारतातील सामाजिक आणि धार्मिक सुधारणा हा ह्या परिषदेचा उद्देश होता, जो पुढे भारतीय स्वातंत्र्य या विषयावर परिवर्तित झाला. पूर्वी या संस्थेचा सरकारच्या नजरेत आवश्यक त्या सुधारणा आणून, पत्रव्यवहार, प्रत्यक्ष भेटी याचे साहाय्याने सरकार दरबारी सहानुभूती तयार करणे एवढाच उद्देश असायचा. त्यांनंतर या संस्थेचे कामकाज सुरू झाल्यानंतर अनेक उच्चशिक्षित मंडळी या काँग्रेसला जोडली गेली. त्या पक्षात पुढे 1890 मध्ये लोकमान्य टिळक, आणि 1920 मध्ये टिळकांच्या मृत्यूनंतर महात्मा गांधी सारखे नेते पुढे जोडले गेले. लोकमान्य टिळकांना त्यावेळचे गोखले, दादाभाई नौरोजी सारखी मंडळी यांचे धोरण अतिशय सौम्य आणि मुळमुळीत वाटायचे. त्यामुळे काँग्रेस मध्ये पहिली फूट पडली. मवाळ गट म्हणजे गोपाळ कृष्ण गोखले, आगरकर सारखी ज्यांना स्वातंत्र्यापेक्षा सामाजिक सुधारणा महत्वाच्या वाटायच्या या विरुद्ध लोकमान्य टिळकांच्या मते आधी स्वातंत्र्य मग सुधारणा करायच्या त्या आम्ही ठरवू असे वाटायचे. कलकत्ताचे बिपीन चंद्र पाल, पंजाबचे लाला लजपतराय आणि महाराष्ट्र चे लोकमान्य टिळक यांच्या पुढाकाराने जहाल गट स्थापन झाला तर गोपाळ कृष्ण गोखले , दादाभाई नौरोजी सारख्या लोकांना मवाळतेचा शिक्का बसला. 1907 साली सुरत येथील काँग्रेसच्या अधिवेशनात अध्यक्ष मवाळ गटाचा असावा की जहाल गटाचा असावा यावरून तुफान राडा झाला आणि काँग्रेस मध्ये पहिल्यांदा धोरणात्मक फूट पडली. ब्रिटन मधून शिकून आल्यावर 1912 साली जवाहरलाल नेहरू काँग्रेसचे सभासद झाले! पुढे 1915 साली साऊथ आफ्रिकेतील वंशवाद लढा यशस्वी केल्यानंतर महात्मा गांधी मुंबईला परतले. काँग्रेसचे जुने मवाळ नेते गोपाळ कृष्ण गोखले यांनी काँग्रेसची सूत्र महात्मा गांधींच्या हाती घेण्यास विनंति केली. तसेच ते करण्यापूर्वी संपूर्ण भारत फिरून भारताच्या लोकांची आर्थिक आणि सामाजिक परिस्थिती आणि त्यांच्या गरजा समजून घेण्यास सांगितल्या. मधल्या काळात 1920 साली टिळकांचा मृत्यू झाला होता आणि जहाल गटाचा पगडा हळूहळू कमी होऊ लागला. 1923 साली जवाहरलाल नेहरूंचे वडील मोतीलाल नेहरू यांनी त्यावेळच्या काँग्रेस नेतृत्वाने ब्रिटिशांकडे सम्पूर्ण स्वराज्य मागावे अशी विनंती केली पण त्यावेळच्या काँग्रेस नेतृत्वाला ती घाई वाटत होती. त्यांचे म्हणणे आधी सुधारणा मग स्वातंत्र्य. ती मागणी मान्य न झाल्यामुळे कंटाळून मोतीलाल नेहरू आणि चित्तरंजन दास यांनी "स्वराज पार्टी" नावाचा स्वतःचा वेगळा पक्ष काढला. त्यांचे ध्येय होते "संपूर्ण स्वराज्य". ही काँग्रेसची दुसरी मोठी फूट. 1924 साली महात्मा गांधी बेळगाव अधिवेशनात काँग्रेसचे राष्ट्रीय अध्यक्ष झाले. पुढे 1938 ला सुरत जवळील हरिपूरा मधील काँग्रेस अधिवेशनात पहिल्यांदा सुभाषचंद्र बोस काँग्रेसचे अध्यक्ष निवडले गेले. पुढे 1939 मध्ये जबलपूर, मध्यप्रदेश जवळील त्रिपुरी, मध्ये झालेल्या काँग्रेसच्या अधिवेशनात अध्यक्षकीय निवडणुकीत सुभाष चंद्र बोस यांनी महात्मा गांधींनी सुचवलेल्या डॉ पट्टाभि सितारामैया या उमेदवाराचा 1580 विरुद्ध 1377 असा सपशेल पराभव केला आणि ते दुसऱ्यांदा काँग्रेसचे अध्यक्ष म्हणून निवडले गेले. सुभाष चंद्र बोस ना ब्रिटिश सरकारला 6 महिन्याच्या आत भारतातून चले जावं असे सांगायचे होते परंतु गांधीजींच्या मते देश आणि कॉंग्रेस त्याला अजून तयार नव्हता. डॉ. पट्टाभि सितारामैया यांचा पराभव महात्मा गांधींच्या जिव्हारी लागला. त्यामुळे नेहरू, पटेल, गोविंद वल्लभ पंत या सारख्या महात्मा गांधींच्या अनुयायांनी राजीनामा देऊन सुभाषचंद्र बोस ना एकटे पाडले. सुभाषचंद्र च्या लक्षात आले की आपले विचार कितीही योग्य असले तरी महात्मा गांधीच या काँग्रेस चे अनभिषिक्त अध्यक्ष आहेत. त्यामुळे त्यांनी काँग्रेस पक्ष सोडून स्वतःचा ऑल इंडिया फॉरवर्ड ब्लॉक नावाचा पक्ष काढला त्याचे अस्तित्व बंगाल पुरते मर्यादित राहीले. याच काळात काँग्रेस मधील जय प्रकाश नारायण, आचार्य नरेंद्र देव, राम मनोहर लोहिया या काँग्रेस मधील लोकांनी शेतकरी, कामकरी, ट्रेड युनियन, वगैरे लोकांच्या हितासाठी 1934 साली काँग्रेस सोशियलिस्ट पार्टी काढली. पुढे नेहरूंनी 1947 च्या स्वातंत्र्या नंतर काही प्रमाणात सोशियालीझम ची नीती धोरणे वापरायला केल्यामुळे या मंडळींनी ही पार्टी बरखास्त केली. नेहरूंच्या धोरणांचे ते खूप चाहते बनले. 1966 मध्ये लाल बहादूर शास्त्रीजींच्या निधनानंतर काँग्रेस मध्ये दोन तट पडले एक जुन्या लोकांचा, जुन्या उजव्या विचारसरणीचा जे सोव्हिएत युनियनशी संबंध ठेवण्यात रस घेत नव्हता तर दुसरा इंदिरा गांधींचा ज्यांना सोव्हिएत युनियन बरोबर मैत्री ठेवून समाजवादी लोकप्रिय योजना आणि घोषणा देऊन सरकारला आणी पर्यायाने काँग्रेसला पाठिंबा घेणाऱ्यांचा, भले त्यासाठी देशाचे पैसे ( अनाठायी ) खर्च झाले तरी चालतील. त्यावेळच्या पंतप्रधान इंदिरा गांधींनी गरिबी हटाव ची घोषणा दिली तसेच 19 जुलै 1969 ला 14 खाजगी बँकांचे राष्ट्रीयकरण केले आणि गरिबांसाठी लोन मेळे भरवून राष्ट्रीयकृत बँकांचा पैसा खिरापतीसारखा वाटून लोकांची सहानुभूती मिळवली. या मतभेदांमुळे काँग्रेस ने 12 नोव्हेंबर 1969 ला इंदिरा गांधींना पक्षातून काढून टाकले आणि इंदिरा गांधींनी भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस (R) नावाचा नवीन पक्ष स्थापन केला, त्याला लोक काँग्रेस (I) सुद्धा म्हणत I म्हणचे इंदिरा, तर जुन्या लोकांचा भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस (O) झाला किंवा त्याला सिंडिकेट काँग्रेस म्हणायाचे ज्यात कामराज, मोरारजी देसाई, निजलींगप्पा सारखे नेहरूंच्या वेळचे जुने सहकारी लोक होते. इंदिरा गांधींच्या बाजूने 705 पैकी 446 काँग्रेस चे प्रतिनिधी उभे राहायले. पुढे सिंडिकेट कॉंग्रेस जनता पक्षाच्या विलीन झाली. आता जी काँग्रेस आहे ती काँग्रेस आय आहे. 10 जून 1999 रोजी, सोनिया गांधींचा भारतीय नागरिकत्व हा मुद्दा घेऊन काँग्रेस पक्षातील त्यांचे महत्व कमी करण्याचा प्रयत्न महाराष्ट्रातील काँग्रेसी श्री शरद पवार यांनी पी के संगमा, तारिक अन्वर यांच्या साहाय्याने केला आणि त्यामुळे शेवटी त्यांची पक्षातून हकालपट्टी झाल्यामुळे त्यांनी राष्ट्रीय कॉंग्रेस पार्टी नावाची पार्टी काढली जीचे अस्तित्व महाराष्ट्रापुरते मर्यादित आहे. 1 जानेवारी 1998 रोजी पश्चिम बंगालच्या लोकांच्या आशा आकांक्षा पुरवण्यासाठी पश्चिम बंगालच्या लढाऊ नेत्या मूळ काँग्रेसी श्रीमती ममता बॅनर्जी यांनी त्रिणमूल काँग्रेस नावाचा पक्ष काढला आणि काँग्रेस परत एकदा फुटली. 1969 पासून भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस नेहरू गांधी परिवाराची दासी बनली आहे असे काही जणांचे म्हणणे आहे. गेले काही दिवस या पक्षाची वेगवेगळ्या निवडणुकांची कामगिरी बघितली तर ही बुडणारी बोट आहे असे लोकांना वाटते. काँग्रेसची अधोगती वाचवण्यासाठी गेल्या वर्षी काँग्रेस मधील 23 जास्त प्रभावी व्यक्तींनी श्रीमती सोनिया गांधी यांना एक पत्र लिहून संघटनेत मोठे बदल करण्याची विनंती आणि अपेक्षा केली आहे. बघूया किती काळ काँग्रेस सोनिया गांधी आणि गांधीपरिवाराच्या नियंत्रणा खाली रहाते!. शिवसेनेचे जेष्ठनेते एकनाथ शिंदे यांनी गेल्या काही दिवसात, शिवसेनेच्या 40 आमदार आणि 10 अपक्ष आमदार यांच्या साहाय्याने आणि भाजप च्या संपूर्ण सहकार्याच्या आश्वासनाची जोरावर महाराष्ट्रात सत्ता स्थापन केल्यानंतर शिवसेना पक्ष अजून किती दिवस ठाकरे परिवाराच्या नियंत्रणा खाली राहतो हे बघणे इष्ट ठरेल. माधव भोळे,