काँग्रेसची पक्षफुटी:

काँग्रेसची पक्षफुटी: गेले 15 दिवस, देश 56 वर्ष जुन्या, महाराष्ट्रातील शिवसेनेसारख्या कॅडरबेस पक्षात फुटी कशी होते याबद्दल प्रसार माध्यमातून बघत आहे. पण जसजसे पक्ष जुना होत जातो आणि नवीन नेतृत्व येते तसतसे ह्या गोष्टी अपेक्षित आहेत. काँग्रेस सारख्या 137 वर्ष जुन्या पक्षाला पण ते चुकलेले नाही. 1857 च्या भारतातील स्वातंत्र्य संग्रामानंतर ब्रिटिशांचे धाबे दणाणले. हा देश कसा चालवायचा आणि याला कसे नियंत्रित करायचे याबद्दल ब्रिटनच्या संसदेमध्ये विविध खल होत असत. 1883 साली ऍलेन ह्युम ह्या ब्रिटिश सरकारी अधिकाऱ्याने सुशिक्षित भारतीय लोक आणि ब्रिटिश सरकार यांच्यामध्ये सम्पर्क तसेच विचार विनिमय व्हावा, इंग्रज भारतात करत असलेले सुधारणेचे प्रयत्न भारतीयांना कसे उपयोगाचे आहेत आणि भारतीयांच्या आशा आकांक्षा ब्रिटिश सरकार पर्यंत कशा पोहोचवता येतील या दृष्टीने एक व्यासपीठ तयार होईल अशी कल्पना ब्रिटिश सरकारपुढे मांडली. कलकत्ता विद्यापीठाच्या विद्यार्थ्यांना सार्वजनिक आमंत्रण देऊन तसेच त्यावेळचा व्हाईस रॉय लॉर्ड डफ्रिन यांच्या पूर्व परवानगीने त्याने 28 ते 31 डिसेंबर 1885 भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस या संस्थेचे पाहिले अधिवेशन उमेश चंद्र बॅनर्जी यांच्या अध्यक्षतेखाली मुंबई येथे भरवले. मुळात त्यांना ते पुणे येथे भरवायचे होते, परंतु कॉलरा च्या साथीमुळे ते मुंबईत घेतले गेले. या सभेला विलियम वेडरबर्न, दादाभाई नौरोजी,मुंबई, पुणे सार्वजनिक सभेचे गणेश वासुदेव जोशी, सुधारक या वर्तमान पत्राचे संपादक आणि पुणे येथील समाज सुधारक गोपाळ गणेश आगरकर, जस्टीस काशिनाथ त्र्यंबक तेलंग, हिंदू समाज सुधारक नारायण गणेश चंदावरकर, सर दिनशॉ वाच्छा असे एकंदर 72 प्रतिनिधी होते. सुरवातीला भारतातील सामाजिक आणि धार्मिक सुधारणा हा ह्या परिषदेचा उद्देश होता, जो पुढे भारतीय स्वातंत्र्य या विषयावर परिवर्तित झाला. पूर्वी या संस्थेचा सरकारच्या नजरेत आवश्यक त्या सुधारणा आणून, पत्रव्यवहार, प्रत्यक्ष भेटी याचे साहाय्याने सरकार दरबारी सहानुभूती तयार करणे एवढाच उद्देश असायचा. त्यांनंतर या संस्थेचे कामकाज सुरू झाल्यानंतर अनेक उच्चशिक्षित मंडळी या काँग्रेसला जोडली गेली. त्या पक्षात पुढे 1890 मध्ये लोकमान्य टिळक, आणि 1920 मध्ये टिळकांच्या मृत्यूनंतर महात्मा गांधी सारखे नेते पुढे जोडले गेले. लोकमान्य टिळकांना त्यावेळचे गोखले, दादाभाई नौरोजी सारखी मंडळी यांचे धोरण अतिशय सौम्य आणि मुळमुळीत वाटायचे. त्यामुळे काँग्रेस मध्ये पहिली फूट पडली. मवाळ गट म्हणजे गोपाळ कृष्ण गोखले, आगरकर सारखी ज्यांना स्वातंत्र्यापेक्षा सामाजिक सुधारणा महत्वाच्या वाटायच्या या विरुद्ध लोकमान्य टिळकांच्या मते आधी स्वातंत्र्य मग सुधारणा करायच्या त्या आम्ही ठरवू असे वाटायचे. कलकत्ताचे बिपीन चंद्र पाल, पंजाबचे लाला लजपतराय आणि महाराष्ट्र चे लोकमान्य टिळक यांच्या पुढाकाराने जहाल गट स्थापन झाला तर गोपाळ कृष्ण गोखले , दादाभाई नौरोजी सारख्या लोकांना मवाळतेचा शिक्का बसला. 1907 साली सुरत येथील काँग्रेसच्या अधिवेशनात अध्यक्ष मवाळ गटाचा असावा की जहाल गटाचा असावा यावरून तुफान राडा झाला आणि काँग्रेस मध्ये पहिल्यांदा धोरणात्मक फूट पडली. ब्रिटन मधून शिकून आल्यावर 1912 साली जवाहरलाल नेहरू काँग्रेसचे सभासद झाले! पुढे 1915 साली साऊथ आफ्रिकेतील वंशवाद लढा यशस्वी केल्यानंतर महात्मा गांधी मुंबईला परतले. काँग्रेसचे जुने मवाळ नेते गोपाळ कृष्ण गोखले यांनी काँग्रेसची सूत्र महात्मा गांधींच्या हाती घेण्यास विनंति केली. तसेच ते करण्यापूर्वी संपूर्ण भारत फिरून भारताच्या लोकांची आर्थिक आणि सामाजिक परिस्थिती आणि त्यांच्या गरजा समजून घेण्यास सांगितल्या. मधल्या काळात 1920 साली टिळकांचा मृत्यू झाला होता आणि जहाल गटाचा पगडा हळूहळू कमी होऊ लागला. 1923 साली जवाहरलाल नेहरूंचे वडील मोतीलाल नेहरू यांनी त्यावेळच्या काँग्रेस नेतृत्वाने ब्रिटिशांकडे सम्पूर्ण स्वराज्य मागावे अशी विनंती केली पण त्यावेळच्या काँग्रेस नेतृत्वाला ती घाई वाटत होती. त्यांचे म्हणणे आधी सुधारणा मग स्वातंत्र्य. ती मागणी मान्य न झाल्यामुळे कंटाळून मोतीलाल नेहरू आणि चित्तरंजन दास यांनी "स्वराज पार्टी" नावाचा स्वतःचा वेगळा पक्ष काढला. त्यांचे ध्येय होते "संपूर्ण स्वराज्य". ही काँग्रेसची दुसरी मोठी फूट. 1924 साली महात्मा गांधी बेळगाव अधिवेशनात काँग्रेसचे राष्ट्रीय अध्यक्ष झाले. पुढे 1938 ला सुरत जवळील हरिपूरा मधील काँग्रेस अधिवेशनात पहिल्यांदा सुभाषचंद्र बोस काँग्रेसचे अध्यक्ष निवडले गेले. पुढे 1939 मध्ये जबलपूर, मध्यप्रदेश जवळील त्रिपुरी, मध्ये झालेल्या काँग्रेसच्या अधिवेशनात अध्यक्षकीय निवडणुकीत सुभाष चंद्र बोस यांनी महात्मा गांधींनी सुचवलेल्या डॉ पट्टाभि सितारामैया या उमेदवाराचा 1580 विरुद्ध 1377 असा सपशेल पराभव केला आणि ते दुसऱ्यांदा काँग्रेसचे अध्यक्ष म्हणून निवडले गेले. सुभाष चंद्र बोस ना ब्रिटिश सरकारला 6 महिन्याच्या आत भारतातून चले जावं असे सांगायचे होते परंतु गांधीजींच्या मते देश आणि कॉंग्रेस त्याला अजून तयार नव्हता. डॉ. पट्टाभि सितारामैया यांचा पराभव महात्मा गांधींच्या जिव्हारी लागला. त्यामुळे नेहरू, पटेल, गोविंद वल्लभ पंत या सारख्या महात्मा गांधींच्या अनुयायांनी राजीनामा देऊन सुभाषचंद्र बोस ना एकटे पाडले. सुभाषचंद्र च्या लक्षात आले की आपले विचार कितीही योग्य असले तरी महात्मा गांधीच या काँग्रेस चे अनभिषिक्त अध्यक्ष आहेत. त्यामुळे त्यांनी काँग्रेस पक्ष सोडून स्वतःचा ऑल इंडिया फॉरवर्ड ब्लॉक नावाचा पक्ष काढला त्याचे अस्तित्व बंगाल पुरते मर्यादित राहीले. याच काळात काँग्रेस मधील जय प्रकाश नारायण, आचार्य नरेंद्र देव, राम मनोहर लोहिया या काँग्रेस मधील लोकांनी शेतकरी, कामकरी, ट्रेड युनियन, वगैरे लोकांच्या हितासाठी 1934 साली काँग्रेस सोशियलिस्ट पार्टी काढली. पुढे नेहरूंनी 1947 च्या स्वातंत्र्या नंतर काही प्रमाणात सोशियालीझम ची नीती धोरणे वापरायला केल्यामुळे या मंडळींनी ही पार्टी बरखास्त केली. नेहरूंच्या धोरणांचे ते खूप चाहते बनले. 1966 मध्ये लाल बहादूर शास्त्रीजींच्या निधनानंतर काँग्रेस मध्ये दोन तट पडले एक जुन्या लोकांचा, जुन्या उजव्या विचारसरणीचा जे सोव्हिएत युनियनशी संबंध ठेवण्यात रस घेत नव्हता तर दुसरा इंदिरा गांधींचा ज्यांना सोव्हिएत युनियन बरोबर मैत्री ठेवून समाजवादी लोकप्रिय योजना आणि घोषणा देऊन सरकारला आणी पर्यायाने काँग्रेसला पाठिंबा घेणाऱ्यांचा, भले त्यासाठी देशाचे पैसे ( अनाठायी ) खर्च झाले तरी चालतील. त्यावेळच्या पंतप्रधान इंदिरा गांधींनी गरिबी हटाव ची घोषणा दिली तसेच 19 जुलै 1969 ला 14 खाजगी बँकांचे राष्ट्रीयकरण केले आणि गरिबांसाठी लोन मेळे भरवून राष्ट्रीयकृत बँकांचा पैसा खिरापतीसारखा वाटून लोकांची सहानुभूती मिळवली. या मतभेदांमुळे काँग्रेस ने 12 नोव्हेंबर 1969 ला इंदिरा गांधींना पक्षातून काढून टाकले आणि इंदिरा गांधींनी भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस (R) नावाचा नवीन पक्ष स्थापन केला, त्याला लोक काँग्रेस (I) सुद्धा म्हणत I म्हणचे इंदिरा, तर जुन्या लोकांचा भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस (O) झाला किंवा त्याला सिंडिकेट काँग्रेस म्हणायाचे ज्यात कामराज, मोरारजी देसाई, निजलींगप्पा सारखे नेहरूंच्या वेळचे जुने सहकारी लोक होते. इंदिरा गांधींच्या बाजूने 705 पैकी 446 काँग्रेस चे प्रतिनिधी उभे राहायले. पुढे सिंडिकेट कॉंग्रेस जनता पक्षाच्या विलीन झाली. आता जी काँग्रेस आहे ती काँग्रेस आय आहे. 10 जून 1999 रोजी, सोनिया गांधींचा भारतीय नागरिकत्व हा मुद्दा घेऊन काँग्रेस पक्षातील त्यांचे महत्व कमी करण्याचा प्रयत्न महाराष्ट्रातील काँग्रेसी श्री शरद पवार यांनी पी के संगमा, तारिक अन्वर यांच्या साहाय्याने केला आणि त्यामुळे शेवटी त्यांची पक्षातून हकालपट्टी झाल्यामुळे त्यांनी राष्ट्रीय कॉंग्रेस पार्टी नावाची पार्टी काढली जीचे अस्तित्व महाराष्ट्रापुरते मर्यादित आहे. 1 जानेवारी 1998 रोजी पश्चिम बंगालच्या लोकांच्या आशा आकांक्षा पुरवण्यासाठी पश्चिम बंगालच्या लढाऊ नेत्या मूळ काँग्रेसी श्रीमती ममता बॅनर्जी यांनी त्रिणमूल काँग्रेस नावाचा पक्ष काढला आणि काँग्रेस परत एकदा फुटली. 1969 पासून भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस नेहरू गांधी परिवाराची दासी बनली आहे असे काही जणांचे म्हणणे आहे. गेले काही दिवस या पक्षाची वेगवेगळ्या निवडणुकांची कामगिरी बघितली तर ही बुडणारी बोट आहे असे लोकांना वाटते. काँग्रेसची अधोगती वाचवण्यासाठी गेल्या वर्षी काँग्रेस मधील 23 जास्त प्रभावी व्यक्तींनी श्रीमती सोनिया गांधी यांना एक पत्र लिहून संघटनेत मोठे बदल करण्याची विनंती आणि अपेक्षा केली आहे. बघूया किती काळ काँग्रेस सोनिया गांधी आणि गांधीपरिवाराच्या नियंत्रणा खाली रहाते!. शिवसेनेचे जेष्ठनेते एकनाथ शिंदे यांनी गेल्या काही दिवसात, शिवसेनेच्या 40 आमदार आणि 10 अपक्ष आमदार यांच्या साहाय्याने आणि भाजप च्या संपूर्ण सहकार्याच्या आश्वासनाची जोरावर महाराष्ट्रात सत्ता स्थापन केल्यानंतर शिवसेना पक्ष अजून किती दिवस ठाकरे परिवाराच्या नियंत्रणा खाली राहतो हे बघणे इष्ट ठरेल. माधव भोळे,