#शेतीमाती_संस्कृती 1

#शेतीमाती_संस्कृती काल संध्याकाळी हॉटेल मध्ये चहा पीत असताना माझ्या विविध विषयावरील फेसबुक पोस्टच्या चर्चा चालू असतानाच अप्पांनी ( अनंत उद्धवराव पाटील ) लांजेश्र्वर येथील बसस्थानक परिसरातील खुल्या जागेत खूपच सुंदर असे मुंग्यांचे वारूळ असल्याचे सांगितले. लगेच माझ्यातील फेसबुक पोस्टकर्ता जागा झाला. व ते ठिकाण स्वतः गाठायचेच असे ठरले. आज सकाळी सकाळीच ईट ला जाताना गाडी उभा करून शेवटी त्या ठिकाणावर गेलो. व त्या सुंदर वारुळ चे बारीक निरीक्षण केले व शेवटी मनसोक्त फोटोग्राफी केली. मुंग्या जरी आकाराने एवढ्याशा चिमुकल्या दिसत असल्या , तरी त्या कशा प्रकारच्या इंजिनीअरच्या बाप आहेत हे अशी सुंदर कलाकृतीचे वारूळ पाहिल्यावर सिध्द होते. मुंग्यांचे घर असणाऱ्या वारुळाची निर्मिती हे कामकरी मुंग्यांच्या अनेक पिढ्यांच्या श्रमाचे फलित असते. वारुळाच्या आतील भाग बोगदे व सज्जे ह्यांनी व्यापलेला असतो. स्थापत्यशास्त्रासाठी एक धडा ठरू शकेल अशी रचना वारुळाच्या आतील भागाची असते. जगभर मुंग्यांच्या वारुळाचे विविध उपयोग केले जात आहेत. पूर्वीच्या काळी शेतकरी वारुळाच्या साहाय्याने भूगर्भातील पाणी शोधत होते. तसेच वारुळाच्या मातीचा उपयोग शेतकरी वर्ग औषधासाठी, शेतीतील उत्पादनवाढीसाठी आणि घरबांधणीसाठीही करत होते. मुंग्या केवळ मातीचे कणच वर आणत असल्यामुळे जमिनीवरील वारुळाचे मनोरे मातीच्या सूक्ष्म चिवट कणांचे बनविलेले असतात व ते वारुळाच्या आतील तापमानाचा समतोल आणि आवश्यक ती आर्द्रता राखण्यास मदत करतात. या बोगदे आणि सज्ज्यांमध्ये मुंग्यांच्या अनेक पिढ्या एकत्र नांदत असतात. आपल्या घरात जशा खोल्या असतात तसे वारुळाच्या आत खूप छोटे छोटे कप्पे असतात. हे कप्पे वेगवेगळ्या बोगद्यांनी जोडलेले असतात. यांचा उपयोग मुंग्यांच्या बाळांसाठी संगोपनगृह, अन्न साठवणुकीचे कोठार, थकलेल्या कामकरी मुंग्यांसाठी विश्रांतीगृह अशा अनेक प्रकारांनी केला जातो. तसेच प्रत्येक कामासाठी वेगळा कप्पा.बाळांची काळजी घेणाऱ्या कामकरी मुंग्या,त्यांना ऋतुमानाप्रमाणे पुरेशी ऊब देण्यासाठी वारुळाच्या उबदार भागात इकडून तिकडे हलवतात. दिवसाच्या वेळी कामकरी मुंग्या संगोपनगृहातील अंड्यांना ऊबेसाठी वारुळाच्या मनोऱ्यांजवळील कप्प्यांमध्ये नेतात आणि रात्री त्यांना परत खालच्या बाजूला आणतात. वारुळाच्या आतील बोगदे व सज्जे यांच्या आकारांनुसार त्यात सामावलेल्या मुंग्या ह्यांचा विचार केल्यास त्यांनी उपलब्ध जागेचा किती सूक्ष्म विचार करून उपयोग केल्याचे लक्षात येते. जो स्थापत्यशास्त्रासाठी एक धडाच आहे . वारूळ तयार करताना कामकरी मुंग्या जमिनीखाली खोदत जातात आणि निघालेली माती जमिनीवर आणून त्यापासून वारुळाची निर्मिती करतात. कोरड्या वातावरणात गांडुळांचे अस्तित्व नसते, तिथे जमिनीचा वरचा थर सुपीक राखण्याचे काम गांडुळांच्या दहापट वेगाने मुंग्या व वाळवी ह्याच करतात. मुंग्या हेक्टरी ३३,६५५ किलोग्रॅम माती दरवर्षी नव्याने तयार करतात. जमिनीवरील पालापाचोळा कुजविण्याचे काम मुंग्या करतात व त्यात अडकलेली पोषकद्रव्ये मोकळी करतात आणि पिकांना सुयोग्य वाढीस आवश्यक असलेली पोषकद्रव्ये पुरवितात. जमिनीवर जागोजागी मुंग्यांनी तयार केलेले वारूळसदृश उंचवटे जमिनीवर आच्छादनाचे काम करून मातीतील ओलावा टिकवून ठेवतात. मुंग्यांसारख्या लहानग्या जीवाचे आपल्या दैनंदिन व्यवहारात नगण्य अस्तित्व असले तरी ते त्यांचे व्रत निष्ठेने सांभाळून एकमेका सहाय्य करू , अवघे धरू सुपंथ’या ब्रीद वाक्याप्रमाणे आपले कार्य प्रामाणिकपणे करत रहातात. म्हणूनच नागपंचमी या सण साजरा करताना नागराजा बरोबरच वारुळाचीही पूजा करतात. पूर्वीच्या काळी वारुळाच्या साहाय्यानेच शेतकरी भूगर्भातील पाणी शोधत होते. वारुळाच्या जमिनीवरील भागापेक्षा जमिनींच्या आतील भागातील मातीमध्ये सर्व पोषक द्रव्यांची मात्रा जास्त आढळून येते. त्यामुळे मुंग्या किंवा वाळवी यांनी टाकून दिलेल्या ओसाड वारुळांचे मोल शेतकऱ्यांसाठी विशेषच आहे. ✍️ संदिपान नामदेवराव कोकाटे रा.निपाणी ता.भूम जि.उ.बाद मो. 9421445159