मराठा साम्राज्याचे मुख्य इंजिनिअर, श्री हिरोजी इंदुलकर

आज 15 सप्टेंबर. आजचा दिवस भारताचा महान इंजिनिअर सुपुत्र सर एम विश्वेश्वरय्या यांचा वाढदिवस हा इंजिनिअर दिवस म्हणून भारतात पाळला जातो. या दिवशी आणखी एका महान इंजिनिअरची आठवण होते ते म्हणजे मराठा साम्राज्याचे मुख्य इंजिनिअर, श्री हिरोजी इंदुलकर. त्या काळी वास्तुविशारद आणि इंजिनिअर अशा दोन वेगवेगळ्या शाखा नव्हत्या. छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या काळात त्यांनी साम्राज्याचे मुख्य वास्तुविशारद म्हणून काम केले. त्यांनी भव्य सिंधुदुर्ग आणि रायगड किल्ला बांधला जो दूरदर्शी वास्तुविशारदाच्या स्थापत्यकलेचे तेज प्रतिबिंबित करतो. छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या काळात बांधलेला महाराष्ट्रातील सिंधुदुर्ग ही अभियंता आणि वास्तुविशारद स्वर्गीय श्री हिरोजी इंदुलकर यांची कालातीत निर्मिती आहे. त्यांनी बांधलेला भव्य किल्ला महाराष्ट्रातील सिंधुदुर्ग जिल्ह्यातील मालवण शहराजवळ आहे. छत्रपती शिवाजी महाराजांनी ब्रिटिश आणि पोर्तुगीजांपासून किनारपट्टीचे रक्षण करण्यासाठी हा किल्ला बनवला. मालवणच्या किनाऱ्यालगत असलेल्या खुर्ते बेटावर, अरबी समुद्राने वेढलेला सिंधुदुर्ग म्हणजे समुद्रातील किल्ला. सिंधुदुर्ग किल्ल्याची निर्मिती हा एक ऐतिहासिक प्रवास आहे. दिवंगत श्री हिरोजी इंदुलकर यांची सिंधुदुर्गच्या बांधकामाचे प्रकल्प व्यवस्थापक म्हणून नियुक्ती करण्यात आली होती. भव्य सिंधुदुर्ग किल्ला बांधण्यासाठी तीन वर्षे आणि 3000 मनुष्यबळ लागले. 1674 मध्ये, बांधकामाची संपूर्ण प्रक्रिया मुख्य वास्तुविशारद स्वर्गीय श्री हिरोजी इंदुलकर यांच्या देखरेखीखाली होती. वारा, समुद्र आणि मुसळधार पाऊस यांसारखी अनेक आव्हाने असली तरी द्रष्ट्या वास्तुविशारदाने सृष्टीच्या मार्गात कोणतीही अडचण येऊ शकत नाही याची काळजी घेतली. स्वर्गीय श्री हिरोजी इंदुलकर हे खरे सूत्रधार होते. त्याच्या हाताखाली काम करणाऱ्या ३००० लोकांना तांत्रिक प्रशिक्षण देण्यासाठी त्याने गोव्यातील १०० पोर्तुगीज अभियंत्यांना कामावर घेतले. प्लिंथची पातळी 25 फुटांवर आल्यानंतर अचानक संरक्षक भिंत कोसळली. मध्य समुद्राची माती भक्कम पाया देऊ शकली नाही. स्वर्गीय श्री हिरोजींनी जवळच्या ब्रिटीश गोदामात एक वाटाघाटी केली, शिसे विकत घेतले आणि ते वितळवून संरचनेचा पाया तयार केला. संसाधन व्यवस्थापन, नियोजन, रचना आणि संकट व्यवस्थापन या बाबतीत तो खरोखरच त्याच्या काळापेक्षा खूप पुढे होता. 48 एकरांवर पसरलेला, सिंधुदुर्ग किल्ला हा अभिजातता आणि स्थापत्यशास्त्रातील कौशल्याचे उत्कृष्ट प्रतिबिंब आहे. 52 बुरुजांनी युक्त असलेली ही भव्य भिंत काळाच्या कसोटीवर उतरली आहे आणि आजही आपल्या मंत्रमुग्ध सौंदर्याने लोकांना मोहित करत आहे. अवाढव्य भिंती, बांधणीची शैली, छुपे प्रवेशद्वार यामुळे हा किल्ला अधिक वैचित्र्यपूर्ण आणि विलोभनीय दिसतो. दिल्ली दरवाजा किंवा लपलेले प्रवेशद्वार तुम्हाला परिचित असल्याशिवाय कुठूनही दिसत नाही. किल्ल्यातील पाण्याखालची वाट खरोखरच विलोभनीय आहे. मराठ्यांची राजधानी असलेल्या रायगड किल्ल्यामागील कथा वास्तुविशारदाची प्रचंड उत्कटता दर्शवते. छत्रपती शिवाजी महाराजांनी त्यांना हा ऐतिहासिक किल्ला बांधण्याची जबाबदारी दिली होती. स्व.श्री हिरोजींनी रायगड किल्ला बांधण्यास सुरुवात केली तेव्हा छत्रपती शिवाजी महाराज औरंगजेबाच्या कैदेत दिवस घालवत होते. काम करत असताना, वास्तुविशारदाच्या लक्षात आले की त्याच्याकडे पैसे शिल्लक नाहीत आणि राजाने सोपवलेले काम पूर्ण करण्यासाठी त्याने आपली जमीन आणि घरासह सर्व मालमत्ता विकल्या. छत्रपती शिवाजी महाराज बंदिवासानंतर परत आले तेव्हा अद्भूत रायगड किल्ला आणि स्वर्गीय हिरोजींच्या समर्पणाने त्यांस पूर्णपणे प्रभावित केले. त्याने त्याच्या मुख्य आर्किटेक्टला बक्षीस म्हणून काय हवे आहे ते विचारले. स्वर्गीय श्री हिरोजी इंदुलकर हे इतिहासातील सर्वात निःस्वार्थ अभियंते होते ज्यांनी आपल्या कलाकुसरीबद्दल अंतहीन उत्कटता बाळगली होती. तो जगात काहीही मागू शकला असता, पण त्याऐवजी त्याने छत्रपती शिवाजी महाराजांना आपल्या नावावर कोरलेली एक छोटीशी फरशी भेट देण्यास सांगितले. दगडात कोरलेली ही पाटी रायगड किल्ल्यावरील जगदीश्वर मंदिराच्या प्रवेशद्वारावर लावली जाईल जेणेकरून महाराज मंदिरात गेल्यावर त्यांचे पाय स्वर्गीय श्री हिरोजींच्या नावाला स्पर्श करतील आणि त्यांच्या मस्तकावर अभिषेक करतील. छत्रपती शिवाजी महाराज स्वर्गीय श्री हिरोजी इंदुलकर यांनी समर्पित केलेल्या जगदीश्वर (संपूर्ण जगाचे देव) मंदिराची ही पहिली पायरी आहे. ‘सेवेच्या ठायी तत्पर, हिरोजी इंदुलकर’ असा उल्लेख असलेला शिलालेख जगदीश्वर मंदिरात आजही पाहायला मिळतो. संसाधन व्यवस्थापन, नियोजन, रचना किंवा संकट व्यवस्थापन असो, स्वर्गीय श्री हिरोजी इंदुलकर त्यांच्या काळात खरोखरच अतुलनीय पुढे होते. त्या महान वास्तू विशारद आणि इंजिनिअरला आज 15 सप्टेंबर या इंजिनिअर दिवशी नम्रता पूर्वक नमस्कार माधव भोळे