इंटरनॅशनल स्कुलिंग ते गुरुकुल, होम स्कुलिंग आणि बरेच काही

इंटरनॅशनल स्कुलिंग ते गुरुकुल, होम स्कुलिंग आणि बरेच काही. गेली काही वर्ष आपल्याकडे बोंब सुरु आहे कि शिक्षण क्षेत्राची वाट लागली आहे. त्यावर एक फेमस सिनेमासुद्धा आला "शिक्षणाच्या आय चा घो". आपण आजपर्यंत लॉर्ड मॅकोले च्या शिक्षण पद्धतीत वाढलो. त्याचे मूळ नाव थॉमस बॅबिंगटन मॅकोले. त्याने भारताच्या पहिल्या गव्हर्नर जनरल विलीयम बेंटिंक याला लिहिलेल्या लांबलचक अहवालात तो लिहितो; १) भारतीय, जे सध्या फारशी किंवा अन्य भाषेत शिक्षण घेतात त्यांचे पौरात्य भाषेतील शिक्षण बंद करून इंग्रजी भाषेत शिक्षण सुरु करायला हवे ज्या मुळे इंग्रजी भाषेत असलेला ज्ञानाचा जगभरातील तयार खजिना भारतीयांना उपलब्ध होईल. २) काही वर्षांनी इंग्रजी शिकलेले आणि इंग्रजाळलेले भारतीय, युरोपीयन ज्ञानाचा प्रसार आणि पुरस्कार करतील. ३) भारतीय रक्त आणि रंग असलेली परंतु युरोपयन मने असलेली जमात तयार होईल. त्यामुळे त्यांची मने, विचार, संस्कार आणि संस्कृती युरोपियन होईल. त्यामुळे त्याचे इंग्रजी भाषेतुन शिक्षण हे फक्त इंग्रजांसाठी शिक्षित गुलाम तयार करणे एवढा साधा उद्देश नसून त्यांच्यात सांस्कृतिक आणि मानसिक बदल घडवून आणणे हा होता हे उघड आहे. हा अहवाल आणि बरीच खलबते झाल्यानंतर, दिनांक ७ मार्च १८३५ रोजी त्याने भारतीयांना इंग्रजी मध्ये शिक्षण देण्याचा फतवा काढला. युरोप मध्ये साधारण सन १५५० पासून विज्ञान निष्ठ संशोधन सुरु झाले आणि सन १७६५ पासून औद्योगिकीकरणाचे वारे वाहू लागले. मॅकोले च्या धोरणाचे चांगले तसेच वाईट परिणाम आज १८७ वर्षानंतर सुद्धा आपण बघत आहोत. आज जगभरातील फोर्चून ५०० कंपन्यानंमध्ये ६० सी. ई.ओ. भारतीय आहेत. अमेरिकितील ३८% डॉक्टर्स, तर नासा मधील ३६% शास्त्रज्ञ् भारतीय मूळ असलेले आहेत. जगातील जास्तीतजास्त बिलीयनेयर असलेला ३ऱ्या क्रमांकाचा देश भारत आहे. भारतातील तरुणांचा मोठा वर्ग इंग्रजी, गणित आणि सायन्स ह्या विषयात रुची राखतो. जगातील अनेक कामे भारतात येत आहेत आणि ती मोठ्या कौशल्याने भारतीय तरुण पार पाडत आहेत. पण शेवटी मुळातील संशोधन ( Fundamental research ) बाहेर होत असून त्याचे रिपीटीटिव्ह किंवा रुटीन काम किंवा कमी बुद्धिमतेचे काम भारताकडे येत आहे. ज्याला आपण व्हाईट कॉलर लेबर म्हणतो तसे. अर्थात जागतिक पातळीवर काही मूठभर भारतीयांची प्रगती होत असताना महाराष्ट्रातील ४५% विद्यार्थ्यांना ३ आकडी बेरीज, ६५ % विद्यार्थ्यांना वजाबाकी आणि १७ % विद्यार्थ्यांना मराठी वाचता येत नाही ही वस्तुस्थिती आहे. एका बाजूला इंटरनॅशनल स्कुल चे पेव आले आहे तर दुसऱ्या बाजूला मराठी आणि तत्सम माध्यमाच्या शाळा बंद पडायला लागल्या आहेत. परीक्षा पद्धतीतील बदला मुळे मार्कांचे पूर वाहत असताना ज्ञानाची वानवा आहे. जो उठतो तो पश्चात्य देशात जायला बघत आहे. निलेश निमकरांसारखे तज्ञ तर म्हणतात देशातील आदिवासी समाज, बंजारा समाज ज्ञाना पासून वंचित होत आहे कारण त्यांना त्यांच्या भाषेतून त्यांच्या परिसरात असलेल्या वातावरणातून ते ज्ञान मिळत नाही त्यामुळे सध्य शिक्षण पद्धतीत ते स्वतःला सहज सामावू शकत नाहीत. भारत हा एक विविध संस्कृति, विविध भाषांनी, विविध भौगोलिक परिस्थिती नी नटलेला समृद्ध देश आहे. आमच्याकडे उतरेत श्री रामाला देव मानतात तर दक्षिणेकडे रावणाला देव मानतात. उत्तरेत आर्य संस्कृती आहे तर दक्षिणेत द्रविड संस्कृती आहे. अशा वेळी सर्व लोकांना एकाच मापाचा इंग्रजी सूट घालून फिट करणे योग्य होणार नाही. त्यामुळे भारतात ग्रामीण विरुद्ध शहरी दरी भयानक वाढत आहे. रोजगारा अभावी गावे ओस पडायला लागली आहेत तर शहरे गर्दी नी बकाल होत आहेत. एके काळी भारतात नालंदा आणि तक्षशिले सारखी विद्यापीठे होती आणि त्यात ज्ञानार्जनासाठी जगभरातून विद्यार्थी येत असत. भारतीय ग्रंथामध्ये दडलेला ज्ञानाचा खजिना अजूनही असाच पडून आहे. खगोल शास्त्राचा विचार सिंधू संस्कृतीमध्ये ( ख्रिस्तपूर्व ३३०० ते ख्रिस्तपूर्व १३०० ) भारतात झाला आहे. त्याचे आधी पासून भारताला गणित माहिती आहे. आमचे पंचांग नासा च्या काल गणने इतकेच तोडीचे आहे. आमचे आयुर्वेद, रासायन शास्त्र, प्राणी शास्त्र, वास्तू शास्त्र सुद्धा प्रगत आहे परंतु त्यावर आता धूळ बसली आहे. ती धूळ झटकली तर त्यातून अजूनही काही अनमोल ज्ञान मिळू शकेल जे जगाला उपयोगी येईल. परंतू सध्याच्या काही बाजार बुणग्या ज्योतिषी आणि वास्तूशास्त्राच्या आणि वैद्याच्या अर्धवट ज्ञानामुळे ते बदनाम झाले आहे. शिक्षणाचा मूळ उद्देश सुशिक्षित आणि सुसंस्कृत नागरिक घडवणे हा असला तरी सध्याचा नागरिक कदाचित सुशिक्षित असेल पण तो सुसंस्कृत असेलच याची खात्री देता येत नाही. या साठी आपल्याला अशी पद्धती तयार करायला हवी कि ज्या मध्ये विज्ञान आणि संस्कृती याचा सुंदर मिलाप असेल. जे पश्चात्य शास्त्र आणि पौरात्य ज्ञान याचा मिलाप असेल. जेथे बुद्धिमता आणि नीतिमत्ता यांचा सुंदर गोफ विणला जाईल. जेथे थियरी आणि प्रॅक्टिकल हातात हात घालून काम करतील. शाळेमध्ये खागोल शास्त्र शिकवताना रात्री दुर्बीणी च्या साहाय्याने तारे आणि ग्रह दाखवले जातील. आधी केले मग सांगितले या प्रमाणे शाळेतील प्रयोग शाळा विद्यार्थ्यांच्या किलबिलटाने उत्साहित होतील तर शाळेची सुरवात गीता पठणाने करताना शाळेचा बगीच्याची देखभाल करत मुले कर्म योगाचे धडे घेतील. नुसते पुस्तकी ज्ञान नको तर त्याचे आचरण जेथपर्यंत होत नाही तेथ पर्यंत ते ज्ञान डोक्यात शिरणार नाही, हे नक्की. तुम्ही भारंभार ग्रंथ वाचा पण त्याचे प्रात्यक्षित निसर्गाच्या सानिध्यात किंवा मोकळ्या वातावरणात, प्रत्यक्ष जीवनात होत नाही तेथ पर्यंत ते ज्ञान म्हणजे एक उपचार राहतो. सध्याची शिक्षण पद्धती जास्त सैद्धांतांतिक (Theorotical ) आहे. त्याला व्यवहारिक ( प्रॅक्टिकलं ) ची जोड हवी. यासाठी आता पुन्हा एकदा गुरुकुल पद्धतीकडे लोक वळताना दिसत आहेत. काही होम स्कुलिंग ची संकल्पना घेऊन पुढे येत आहेत. पण हे करताना काही मानके ( standard ) ही मंडळी तयार करत आहेत कां? यांचे उद्देश जरी एक असले तरी त्यामागे बाल विकास आणि बाल मानस शास्त्र याचा काही विचार झाला आहे कां? यांचे अभ्यासक्रम कोणी नियमित करत आहेत कां? ही गुरुकुल म्हणजे मद्रेसा शी चढाओढ नको. प्रत्येक विद्यार्थ्यांची ज्ञानाची भूक वेगवेगळी असू शकते. कोणी चांगला गणिती होऊ शकतो तर कोणी चांगला कलाकार, कोणी चांगला सुतार होऊ शकतो तर कोणी इंजिनियर, कोणी चांगला रासायन शास्त्रज्ञ् तर कोणी चांगला बल्लवाचार्य. कोणी चांगला पायलट तर कोणी मानस शास्त्रज्ञ्. त्यासाठी काही विचार केला आहे कां? नुसते पश्चात्य ते चूक आणि पौरात्य ते शिरोधार्य असा विचार असता कामा नये. आपण विद्यार्थी घडवतो म्हणजे आपण राष्ट्राचे भवि्तव्य घडवत असतो. या साठी शिक्षकांनी स्वतः प्रथम सुशिक्षित आणि सुसंस्कृत होणे आवश्यक आहे. त्यांचे अवांतर वाचन, विषयांचा अभ्यास, ज्ञान पिपासू पणा, विषय मांडण्याची आणि समजावून सांगण्याची हातोटी. इत्यादी गोष्टी खूप महत्वाच्या आहेत. प्रत्येकाला आपल्या भाषेत ज्ञान घेता आले पाहिजे पण त्याच बरोबर त्याला जगातील उत्तम गोष्टींचे सुद्धा ज्ञान व्हायला हवे. तुम्ही म्हणाल कि चीन, जपान, स्पेन, फ्रांस, रशिया सारख्या देशात त्यांच्याच भाषेत शिकवले जाते तरी ते देश पुढे आहेत. मग आपल्याकडे आपल्या भाषेत शिकवायला काय हरकत आहे? तेथे एक देश एक भाषा आहे. आपल्याकडे प्रत्येक राज्याची भाषा वेगळी आहे त्यामुळे एका प्रांतातला माणूस दुसऱ्या प्रांतात गेला कि तो सहजतेने काम करू शकणार नाही. त्यासाठी आपल्या देशांनी एक राष्ट्रभाषा स्वीकारायला हवी. आपण ती हिंदी म्हणतो पण त्या भाषेत सर्व देश शिकायला तयार नाही. नुसता मेरा देश महान म्हणून उपयोग नाही. जर आपल्याला प्रगती करायची असेल आणि ब्रेन ड्रेन थांबवायचा असेल तर या बाबतीत सखोल विचार होणे आवश्यक आहे. नुसते पुस्तकी किडे काय उपयोगाचे. मग ते गळ्यात पाटी घेऊन फिरणार "मेंदू भाड्याने देणे आहे". उद्या येणाऱ्या कृत्रिम बुद्धिमत्तेच्या ( आर्टिफिशल इन्टीलीजन्स ) च्या महाकाय लाटेला तोंड द्यायला खूप उशीर झाला आहे. पण उशिरा कां होईना जाग यायला हवी. माधव भोळे