विद्वान सर्वत्र पूज्यते

विद्वान सर्वत्र पूज्यते ( तंत्रज्नानातील नैतिकतेचे शीत युद्ध ). राजाचा मान सन्मान फक्त आपल्याच राज्यात असतो मात्र विद्वान सर्वत्र पूज्यते असा श्लोक आहे. आज एक जाहिरात बघितली, दुबईच्या एमीरेट्स एयरलाईनने घोषणा केली की एमीरेट्स एयर लाईंनच्या कोणत्याही विमानाने तुम्ही दुबई बाहेर जात असाल तर तुम्हाला पासपोर्ट दाखवण्याची आवश्यकता नाही. बायोमेट्रिक्स (डोळ्याची बाहुली, चेहरा आणि बोटांचे ठसे इत्यादी ) आणि फेस रेकग्निशन (चेहऱ्याचीं ठेवणं तसेच हावभाव पाहून व्यक्ती/प्राणी ओळखणे ) सॉफ्टवेअर च्या साहाय्याने प्रवाश्याची त्यांच्या कडे असलेली माहिती ताडून ईमिग्रेशन डिपार्टमेंट चे पोलीस हे काम करू शकतील असे त्यांचे म्हणणे आहे. आपल्यापैकी अनेकांनी कृत्रिम बुद्धिमत्ता ( आर्टिफिशल इन्टीलीजन्स - AI ), मशीन लर्निंग (ML) सारखे माहितीतंत्रज्ञातील शब्द ऐकले असतील. या कृत्रिम बुद्धिमत्तेचा वापर हळू हळू वाढत असून नवनवीन कम्पन्या ह्या तंत्रज्ञानात संशोधन करून वाढ करत आहेत. अशीच एक कम्पनी आहे ओपन ए.आय. ज्यांनी ३० नोव्हेंबर २०२२ रोजी चॅट जिपिटी-३ नावाचे आर्टिफिशल इंटलीजन्स सॉफ्टवेअर काढून माहिती तंत्रज्ञान क्षेत्रात वादळ निर्माण केले. त्यांनी आपले हे सॉफ्टवेअर, वापरकर्त्यांना काही काळासाठी मोफत वापरण्यासाठी परवानगी देताच गेल्या एका वर्षात जगभरातील १८.०५ कोटी लोकांनी त्याचीं वैशिष्ट्य तपासली तसेच त्याचे विविध उपयोग अनुभवले. ह्या तंत्रज्ञानाचा उपयोग विध्यार्थी, राजकारणी पासून अनेक लोक अनेक प्रकारचीं कामे जी माणसाची बुद्धी करू शकते त्यासाठी वापरला जाऊ शकतो पण सर्वसाधारण माणसाच्या बुद्धिमत्तेला असलेल्या वेग आणि पसारा ( volume, scope etc.) याच्या मर्यादा हे तंत्रज्ञान, कॉम्प्युटर च्या साहाय्याने सहज पार पाडू शकते. उदा. द्यायचे झाले तर एखाद्या १००० पानाच्या पुस्तकाचा फडषा हे तंत्रज्ञान अवघ्या काही मिनिटात पाडून त्या पुस्तकाबद्दल सुटसुटीत आणि शास्त्रशुद्ध अवलोकन ते तयार करू शकते तर आपल्याला पाहिजे असलेल्या विषयाची अचूक माहिती ते इंटरनेट मायाजालातून काही क्षणात शोधून आपल्याला पाहिजे त्या फॉरमॅट (नमुन्यात) मध्ये सादर करू शकते असे अनेक विविध गुण ह्या तंत्रज्ञानात आहेत. ह्या अचंबित करणाऱ्या गुणांमुळे विविध निवेशक आणि तंत्रज्ञ यात रस घेत असून ह्या तंत्रज्ञानाचे नवनवीन अवतार जे मानवी जीवनाला स्पर्श करणाऱ्या विविध विषयात तयार होत आहेत. ह्या तंत्रज्ञान जगात १७ नोव्हेंबर २३ रोजी एक महाभूकंप करणारी बातमी आली आणि अमेरिकेच्या सिलिकॉन व्हॅली मध्ये जोरदार सुनामी लाटा उसळळ्या. ह्या दिवशी ओपन ए.आय. चा एक संस्थापक सॅम अल्टमन ह्या कपंनीच्या सिईओला कंपनीच्या व्यवस्थापन समितीने कोणतेही विशेष कारण न देता, तडकाफडकी नोकरीवरून काढून टाकले. ज्या सॅम अल्टमनने ही कंपनी उभारण्यात मोलाचे योगदान दिले त्यालाच त्याचे व्यवस्थापक मंडळ काढते हे काय गौडबंगाल आहे? हे समजण्या पूर्वी हे लक्षात घ्यायला हवे की ओपन ए.आय. ह्या कम्पनीचीं मूळ स्थापना आर्टिफिशल इन्टीलीजन्स ह्या विषयातील मूलभूत संशोधन करणारी "विना फायदा - Not for profit" संस्था म्हणून करण्यात आली आणि त्यासाठी सॅम अल्टमन, टेसलाचे कंपनीचे सर्वे सर्वा इलोन मस्क आणि सिलिकोन व्हॅली मधील इतर काही गुंतवणूकदारानी त्यात पैसे गुंतवले. परंतु थोड्याच काळात तयार झालेले उत्तम परिणाम बघून ह्या संस्थेचा संस्थापक सॅम अल्टमन याने हे तंत्रज्ञान जगाला माफक दरात उपलब्ध करुन काही फायदा सुद्धा मिळवता येईल या विचाराने ही कंपनी "फायदा मुखी - प्रॉफिट ओरिएंटेड " बनवण्याचा निर्णय घेतला. त्यामुळे ह्या तंत्रज्ञानाचा उपयोग मानवाच्या विकासासाठी होईल की फायद्याच्या पाठी लागून जगाला विनाशाकडे नेण्यासाठी होईल यावर चर्चा सुरु होऊन त्यामधून त्यांचा एक प्रसिद्ध गुंतवणूकदार इलोन मस्क २०१८ साली बाहेर पडला. इलोन मस्कला ही कंपनी आपल्या टेसला कंपनीत समाविष्ट करायची होती जेणेकरून ती टेसलाच्या सेल्फ ड्रायव्हिंग कार ( ड्रायव्हर शिवाय चालणारी गाडी ) ह्या गाडीच्या तंत्रज्ञानात त्याचा उपयोग होईल. त्यानंतर ह्या तंत्रज्ञाचा वाढता प्रसार आणि प्रचार लक्षात घेऊन त्या तंत्रज्ञानाचे फायदे तोटे यावर सरकार दरबारीं गंभीर विचार सुरु झाला. अमेरिकन सरकारने ह्या विषयात सरकार आणि उद्योजक यांची समिती स्थापन करून ह्या तंत्रज्ञानावर काय निर्बन्ध असावेत याबाबत चर्चा सुरवात केली. ह्या तंत्रज्ञानाचे काही गंभीर दुष्परिणाम मनुष्य प्राण्याचे जीवन क्लेशकारक करण्यासाठी सुद्धा वापरले जाऊ शकतात जसे की खोट्या जाहिराती, समाज माध्यमातून निंदा नालस्ती, चारित्र्य हनन, खोटे व्हिडीओ तयार करणे, तुमच्या बदली तुम्हीच म्हणून काही ठिकाणी गैरव्यवहार करणे वगैरे इत्यादी (impersonification). त्याचे परिणाम एव्हडे गंभीर असू शकतात की त्याच्या अमर्याद आणि अनियंत्रित ताकदीला वेसण घालणे आवश्यक आहे असे काही मंडळींना वाटते. त्याचाच परिणाम म्हणून ओपन ए.आय. कंम्पनीच्या व्यवस्थापन समितीमध्ये शीत युद्ध सुरु झाले आणि कंपनीचे चार दिशा दर्शक (डायरेक्टर ) मुख्य ए. आय. शास्त्रज्ञ् डॉ. इल्या सुटसकीवर, कोरा कंपनीचा सिइओ ऍडम डी एंजेलों, ए. आय. चीं एक प्राध्यापिका हेलेन टोनर आणि एक व्यवसायिक ताशा मेकोली विरुद्ध अन्य डायरेक्टर आणि सॅम अल्टमन यांच्यातील ए. आय. वरील संशोधन मर्यादा आणि सरकारी धोरण बनवण्यात कंपनीचे सहकार्य, ए.आय. च्या गैर वापरला आळा घालण्यासाठी तयार करायच्या उपाय योजना या बाबतीत वाद विकोपाला जाऊन सॅम व्यवस्थापन समितीला योग्य ते अहवाल देत नाही, तो वेगवेगळ्या गुंतवणूकदारांशी बोलतो ते समितीला माहिती नसते, कंपनीचे या विषयातील संशोधन आणि मर्यादा तसेच त्याचे होणारे संभाव्य दुष्परिणाम या बाबत तो व्यवस्थापन समितीला विश्वासात घेऊन सांगत नाही या कारणाखाली त्याला १७ डिसेम्बर ला अचानक नोकरीतून आणि व्यवस्थापन समितीमधून काढून टाकले गेले. या ब्रेकिंग न्यूजनें संपुर्ण जग हलले. जो सॅम अल्टमन भारतासहित २२ देशांमध्ये भेट देऊन ए. आय. ह्या विषयाचा प्रचार आणि प्रसार करतो, तेथील देशामध्ये ह्या तंत्रज्ञानाबद्दल असलेले संभाव्य गैरसमज दूर करण्याचा प्रयत्न करतो, ज्याने ए. आय. तंत्रज्ञानाला प्रयोगशाळेतून लोकांच्या डेस्कवर आणून पोहोचवले, त्याला सीईओ म्हणून नोकरीवरून काढायची हिम्मत कशी काय होते? असा प्रश्न सर्वत्र पडला. त्यानंतर ह्या गोष्टीवर तंत्रज्ञान जगतात खूप खलबते झाली. ज्या मायक्रोसॉफ्टनें ह्या ओपन ए. आय. कम्पनी मध्ये १३ अब्ज डॉलर्स गुंतवणूक करून गुगल आणि आय.बि. एम. सारख्या मात्तबर कंपन्यांच्या नाकात दम आणले आणि त्यांचे कोपऱ्यात पडलेले सर्च इंजिन (बिंग) ला परत उभारी देऊन मुख्य प्रतिस्पर्धी गुगलचे तंगडे तोडण्याचा प्रयत्न केला, ते मायक्रोसॉफ्ट आणि त्याचा तेव्हडाच धूर्त सी.ई.ओ. सत्या नाडेलानें घोषित केले की सॅम ला तेथे काम करायचे नसेल तर त्याला आणि त्याच्याबरोबर जेवढे येतील तेवढ्या स्टाफला मायक्रोसॉफ्ट घ्यायला तयार असून लागेल तेवढी सुविधा आणि पैसे गुंतवायला मायक्रोसॉफ्ट तयार आहे. त्याचवेळी ओपन ए. आय. च्या ७७० पैकी ७०० नोकरदारांनी एक विशेष सभा घेऊन सॅम अल्टमनला पाठिंबा जाहीर करून त्याला परत कामावर घ्या अन्यथा आम्ही नोकरीं सोडतो तसेच ज्या लोकांनी त्याला कामावरून काढण्याचा प्रयत्न केला आहे त्यांनी राजीनामे द्यावेत असा निर्वाणीचा इशारा दिला. शेवटी कंपनीमधील गुंतवणूकदार, व्यवस्थापन समिती, नोकरवर्ग आणि सॅम अल्टमन यांच्यात खूप विचारमंथन होऊन शेवटी सॅम अल्टमनला परत कामावर घेणे आणि त्या चार जणांनी राजीनामा देणे हा निर्णय झाला. हा आहे विद्वात्तेचा डंका. ही आहे ज्ञानाची ताकद. यामागे दोन प्रश्न उरतात. एक म्हणजे सॅम अल्टमन ला सिईओ पदावरून वरून हटवण्यात कोणत्या परकीय शक्ती ज्या ह्या विषयात खूप संशोधन करत आहेत आणि अमेरिकेच्या ह्या विषयातील प्रगतीला खीळ घालण्यासाठी रचलेले परंतु अयशस्वी झालेले हे एखादे षडयंत्र आहे का? जसे की भारताचे दोन मोठे शास्त्रज्ञ डॉ. होमी भाभा, डॉ. विक्रम सारभाई यांचा अनपेक्षित अनैसर्गिक मृत्यू झाला आणि भारताचा अणू प्रकल्पना यशस्वी होण्यासाठी खूप काळ वाट बघायला लागली. दुसरा प्रश्न की तंत्रज्ञानाचा विचार किंवा संशोधन करताना, फ्री सोसायटीमध्ये अशा प्रकारची सरकारी बंधने आवश्यक आहेत का? ती किती परिणामकारक ठरतील? त्या बंधनाने संशोधनात्मक निर्मितीला आळा बसेल आणि त्याची वाढ खुंटेल का? हे सर्व प्रश्न हे पुढरलेले देश कसे हाताळणार आहेत? बघूया पुढे काय होते ते? भारत या बाबतीत अजून खूपच पाठी आहे पण त्याच्या दुष्परिणामाचा फटका त्याला सुद्धा बसू शकतो. माधव भोळे.