अनंत चतुर्दशी, गेले तें दिवस, राहिल्या त्या आठवणी.
पूर्वी आम्ही गिरगावात ( मुंबई ) रहात असू. लहानपणीच्या आठवणी मनावर एक खोल ठसा उमटवून जातं असतात. त्यावेळी ट्युशन, क्लास वगैरे काही भानगड नव्हती. घरचा अभ्यास केला तर केला, नाही केला तर कोणी विशेष दखल घेत नसे. प्रगती पुस्तकावर सही करण्यापलीकडे आमच्या पालकांनी आमच्या अभ्यासात कधी दखल अंदाजी केलेली मला तरी आठवत नाही. प्रगती पुस्तकातिल मार्क बघून एखादी वार्निंग मिळायची पण ती तेव्हड्यापुरतीच. त्यामुळे गणपतीची आरास बघणे, दही हंडी ची मिरवणूक बघणे, येथेच्छ होळी खेळणे, मैदानावर जाऊन क्रिकेट खेळणे, चाळीच्या गॅलरीमध्ये अंडर आर्म खेळणे, घरात किंवा गॅलरी मध्ये जमिनीवर टेबल टेनिस खेळणे, दिवाळीच्या किंवा नाताळच्या सुट्टीमध्ये दररोज मित्र मैत्रिणींच्या घोळक्यासह मलबार हिल, चौपाटी, ऑपोलो बंदर, राणीचा बाग यासारखी नवनवीन ठिकाणी प्रेक्षणीय स्थळें बघणे, त्यासाठी घरातून भेळ वगैरे बनवून नेणे (बाहेरचे खायला परवडत पण नसे आणि घरून मंजुरी नसे ) इत्यादी चळवळी चालू असायच्या.
मुंबई मध्ये गिरगांव, खेतवाडी, लालबाग ह्या ठिकाणी गेले ७० / ८० वर्ष तरी गणपतीचे देखावे, चलत चित्र इत्यादी आरास करण्याची प्रथा आहे. आमच्या लहानपणी गिरगांवामध्ये, वेगवेगळ्या गल्यांमध्ये गणपती बसत, त्यासंख्ये मध्ये आता आणखीनच वाढ झाली आहे. शाळेमध्ये जात येत असताना निकदवारी लेन, सदाशिव लेन, मोठा मुगभाट, छोटा मुगभाट, जितेकर वाडी, फणसवाडी इत्यादी गल्ल्यामध्ये, प्रत्येकाचे डेकोरेशन कुठपर्यंत आले आहे याचा मागोवा घेण्यासाठी आमच्या चकरा चालू असत. त्यांच्या डेकोरेशन वरून या वर्षी काय सिन असणार आहे याचा तर्क लावण्याचा प्रयत्न आम्ही करत असू. पण कित्येकवेळा ही मंडळी रात्र रात्र उशिरापर्यंत जागून हे काम करत असल्यामुळे, अगदी २ / ३ दिवसावर गणपती आले तरी आरास पूर्ण होत नसे, त्यामुळे अंदाज बांधणे कठीण जाई. पण अचानक गणपतीच्या दिवशी सुंदर आरास बघायला मिळे याचे आश्चर्य वाटे.
आमच्या चाळीत सुद्धा आमच्या मजल्यावर एक गणपती असतों. त्याच्या आरास करण्यामध्ये सुद्धा आम्ही सहभागी होत असू. त्यानंतर दररोज पूजा, आरती आणि चाळीतील बहुतेक घरातून नवनवीन प्रसाद यायचा तें खाण्यात खूपच मजा यायची. आरती करताना आम्ही एव्हडे जोर जोरात ओरडायचो की आता त्याची आम्हालाच लाज वाटते. चाळीतील आरती आणि रात्रीचे जेवण झाले की आमचा मित्रांचा घोळका वरील सर्व गल्या मध्ये फेरफटका मारायला आणि तेथील गणपतीचे दर्शन घ्यायला जायचा.
आमच्या वाडीत म्हणजे कोळीवाडी मध्ये आमच्या मालकांच्या घरी गौर असते. तिची मूर्ती आणि आरास फारच सुंदर असायची आणि ती बघायला लांबून लांबून माणसे येत. अगदी पाऊस असला तरी लोक छत्र्या घेऊन लाईन लावून तें बघत. लाईन अगदी वाडीच्या बाहेर सुद्धा जायची. त्याठिकाणी कधी कधी गर्दीला आळा घालण्यासाठी स्वयंसेवक म्हणून काम करण्याचे भाग्य आम्हाला लाभे.
दररोज कोण कोणते गणपती बघायचे याचा प्लॅन ठरवलां जाई. गिरगांवातील खत्तरगल्ली मध्ये तेव्हा कोणी मोठा आर्टिस्ट जों सिनेमाचे सेट तयार करतो तों एखादा राज महाल किंवा वृंदावन गार्डन सारखे डेकोरेशन अतिशय कमी खर्चात पण नयनरम्य करे तें बघून आम्हाला त्याच्या कलेचा आदर वाटे.
गिरगांवातील छोटा मुगभाट येथे चलत चित्र ही खासियत होती. मुंबईमध्ये बहुदा चलत चित्र बनवण्याचा पहिला मान त्याचाच असावा.ती बघण्यासाठी आम्ही परत परत लाईन लावून जात असू कारण एखादी बाहुली कोठून कशी येते, कशी जाते, काय ट्रिक वापरली असेल याची आम्हाला उत्सुकता असे. खेतवाडी १ तें १४ गल्ल्या मध्ये रात्री २/३ वाजेपर्यंत आमचा दौरा चालू असे. प्रत्येक ठिकाणची आरास वेगवेगळी, मूर्तिची स्टाईल वेगवेगळी, मंडप डेकोरेशन, लायटिंग, लाईनची शिस्त, सर्वच अचंबित करणारे असे. एक मात्र नक्की सांगतो गिरगांव आणि आजूबाजूच्या परिसरात रात्री २ काय ३ वाजता एरवी जरी बाई माणूस फिरले तरी तिला धक्का लावण्याची हिंमत अजूनही कोण करत नाही. तर गणपतीच्या काळात हा विषय सोडूनच द्या.
असे १० दिवस गेल्या नंतर ११ व्या दिवशी अनंत चतुर्दशी असते. त्या दिवशी सकाळीच मूड ऑफ असायचा. बाप्पा आपल्या गावी जाणार आणि आमची गाडी परत रुटीन ला लागणार याची कल्पना करवत नसे. पण थोड्या वेळाने तें सर्व बाजूला ठेवून आम्ही वाडिमध्ये विसर्जनाची तयारी कशी चालली आहे याचा शोध घ्यायला जात असू. दुपारी आमच्या मजल्यावरील गणपतीची विसर्जनाची तयारी करत असू. संध्याकाळी सी पी टॅंक च्या नाक्यावर ही भली गर्दी असायची तेथे लांबून लांबून अगदी लालबागच्या राजा पासून सर्व गणपती येतात आणि तें सर्व सरदार वल्लभाई पटेल रोडवरून ऑपेरा हाऊस पुलावरून मोठी चौपाटी येथे विसर्जित होतात. एक मात्र सांगतो, मुंबईने जेव्हडी लोकशाही स्वीकारली तेव्हडी लोकशाही पुण्यात किंवा इतर शहरात नाही. पुण्यात मानाचे गणपतीची मिरवणूक आधी निघते आणि मला वाटते त्यांचा विसर्जनाचा मान पहिला असतो. मुंबईत असे नाही, सर्व लहान थोर त्यादिवशी एक सामान असतात आणि अर्थात गणपती सुद्धा. त्यामुळे आधी कोण नंतर कोण हा प्रश्नच नाही.
आज जेव्हडा लालबागचा राजा कीर्तिवंत झाला आहे तसा त्यावेळी तों एव्हडा फेमस नव्हता पण तरीसुद्धा दरारा सुद्धा तेव्हडाच होता. एक वेगळेच वातावरण त्या वेळी होते. हा गणपती दोन टाकी, नळबाजार करीत सी पी टॅंक ला येत असल्यामुळे मधल्या ठिकाणी अन्य धर्मीय वस्ती आहे. त्यामुळे काही समाजकंटक याचा फायदा घेत काही उपद्रव करण्याचा प्रयत्न करीत. पण त्यासाठी लालबागच्या राज्याच्या कार्यकर्त्यांची पूर्ण तयारी असे. त्यावेळी पासूनच लालबाग फेमस आहे. भले आम्ही देऊ कासेची लंगोटी, नाठाळाच्या माथी हाणू काठी या उक्ती प्रमाणे त्यांच्याकडे दोन तीन ट्रक भरून लाठ्या, काठ्या अशी विविध आयुधे तयार असायची असे आम्हाला सी पी टॅंक वरील चर्चेत समजायचे आणि त्याचा आम्हाला खूप अभिमान असायचा.
कधी कधी राजाची मिरवणूक दुपारी चार वाजताच सी पी टॅंक वरून पुढे जायची तर कधी कधी रात्री ८/९ वाजले तरी ती दृष्टीक्षेपात येत नसे मग अनेक वावड्या उठायच्या, मदनपुरा मध्ये राडा झाला, नळबाजारात कोणीतरी सोडा वोटरच्या बाटल्या फेकल्या वगैरे वगैरे. कारण त्यावेळी ना टीव्ही होता , ना इंटरनेट होते , ना मोबाईल, त्यामुळे जे बोलेल तें खरे वाटायचे. कधी कधी असे होत ही होते पण क्वचितच. पण खरे म्हणजे काही वर्षांनंतर विशेष म्हणजे १९८४ आणि १९९२ च्या दंगलीनंतर मुंबई पोलिसांचा दरारा एव्हडा वाढत गेला की अशी राडे करण्याची हिंमत कोणातच उरली नाही.
शेवटी काळोख झाला की आम्ही आमच्या घरी परतत असू आणि दोन घास पटापट पोटात टाकून आमच्या चाळीच्या विसर्जनासाठी सज्ज होत असू. त्यामध्ये सुद्धा आम्ही वेगवेगळी सोंगे नेत असू. चाळीचा गणपती फार छोटा होता आणि एक केळेवाल्याची हातगाडी त्यावर मखर आणि फुलांची आरास करून तों ताशा आणि कोंबडी बाजा यांच्या वाजंत्रीच्या जोशात, नाचत ओरडत, एक दोन तीन चार गणपतीचा जयजयकार म्हणत, वेगवेगळे सवाई म्हणत, आरती करीत चौपाटीला नेत असू. जाताना गणपती बाप्पा मोरया पुढल्या वर्षी लवकर या ओरडत विसर्जनाला जाणारे आम्ही परत येताना गणपती गेले गावाला, चैन पडे ना आम्हाला ओरडत येत असू. हे सर्व होईपर्यंत रात्रीचे २ वाजे. मग घरी आल्यावर सर्वाना वडापाव किंवा पावभाजीचा नाष्टा होई. त्या वेळी पावभाजी नेहमी खायला मिळत नसल्यामुळे तों एक वेगळाच आनंद ( सोने पे सुहागा ) वाटे. मग रात्री उशिरा झोपून सकाळी परत ७ च्या शाळेला जावे लागे.
पुढील ८ दिवस चाळीतील गणपतीचे डेकोरेशन आणि आवराआवर करताना मन भरून येई. कसेतरी उदास वाटे. आपल्यातून कोणी गेले ही भावनांचं आपल्याला दुःखी करते, तर हा तर उत्सव मूर्ती, त्याच्या जाण्याने दुःखी होणारच. पण तें कोवळे वय होते. या सर्व गोष्टी समजतं होत्या पण उमजत नव्हत्या.
असो, आज अनंत चतुर्दशी आहे. हे गजानना, परंपरेप्रमाणे आज जरी आम्ही तुझे श्रद्धापूर्वक विसर्जन करीत असलो तरी तू आमच्या कायम हृदयात आहेस आणि तें तुझे स्थान अढळ आहे. तू सर्वांना सुखी ठेव आणि तुझी कृपा दृष्टी अशीच सर्वांवर असूदे. आमचा भारत देश जगातील एक विकसित, सुखी आणि आनंदी देश होऊंदे. आमची चढाओढ कोणाशी नाही, आमची प्रगती आम्हालाच करायची आहे त्यासाठी सर्व नागरिकांना सद्बुद्धी दे, हीच ह्या पामराची प्रार्थना.
जय गजानन.
माधव भोळे
