गौतम बौद्ध

 

गौतम बौद्ध

 २६ मे २०२१

आज बौद्ध पौर्णिमा. जगाला शांतीचा आणि अहिंसेचा संदेश देणाऱ्या या महापुरुषाचा जन्म बौद्ध पौर्णिमेला नेपाळ मधील तराई भागातील लुम्बिनी या गावात, वैशाख पौर्णिमेला ख्रिस्तपूर्व सुमारे 566 मध्ये झाला. सिदार्थ गौतम हा एक राजकुमार होता. सर्व सुखे त्याच्या पायाशी लोळत होती. राजवाड्याबाहेर लोकांच्या जीवनात काय सुखदुःख आहेत याची त्याला काहीच कल्पना नव्हती. एकदा तो राजवाड्या बाहेर पडला असता त्याला एक म्हातारा माणूस, एक आजारी माणूस आणि एक प्रेत दिसले. त्यांची आणि त्यांच्या बरोबर असलेल्या मंडळींच्या दुःखाची कल्पना त्याला आली आणि त्याने विचार केला की ही दुःखे प्रत्येकाला येत असतील तर माणूस या पासून कसा मुक्त होईल?  मग ही दुःखे जीवनात येणारच नाहीत यासाठी काय करता येईल का?. मग त्याला एक भिक्षु भेटला. भिक्षुला संसार नसल्यामुळे त्याचे दुःख थोडी कमी होते असे त्याला वाटले. त्याने विचार केला की आपण आपल्याकडे असलेली सर्व सुख, ऐशो अराम सोडून शाश्वत सुखाचा शोध घ्यायचा. त्यासाठी एके सकाळी पहाटे त्याने आपला रहाता राजवाडा त्याची पत्नी आणि मुलगा घरी झोपलेलेे असताना सोडला आणि तो शाश्वत सुखाच्या शोधात बाहेर पडला. या काळात त्याने आपल्या जीवनात वेगवेगळे प्रयोग केले आणि सरते शेवटी ५३१ BC मध्ये वयाच्या ३५ व्या वर्षी बिहार मधील नेरंजना नदीच्या काठी बसलेल्या उरुविलव या गावी एका भल्या थोरल्या पिंपळाच्या झाडाखाली ध्यान करत बसला. सतत ७ दिवस ध्यान केल्यानन्तर त्याला आत्मबोध झाला. त्याला एक साक्षात्कार झाला आणि आपली जीवनपद्धती कशी असावी जेणेकरून आपल्या वाट्याला दुःख कमी येतील आणि आयुष्य सार्थकी लागेल याचा बोध त्याला झाला. त्याने त्या झाडाचे नामकरण बोधीसत्व झाड असे केले. असे म्हणतात की ब्रम्हदेवाने गौतम बुद्ध ला आदेश दिला की त्याला जे विश्व समजले ते त्याने दुसऱ्यांना समजावून सांगणे. त्याप्रमाणे त्याने आपल्या अनुभव आणि अंतरज्ञानाने जी शिकवण जगाला दिली ते बुद्ध तत्वज्ञान. त्यानंतर वाराणसी जवळील सारनाथ, येथील एका अरण्यात त्यांनी प्रथम आपली शिकवण ध्यायला सुरवात केली आणि तेथून संघ आणि बौद्ध धममचक्र सुरू झाले. त्या ठिकाणी सम्राट अशोकाने पहिला अशोक स्तंभ  उभारला ज्यावर ४ सिंहाची तोंडे आणि अशोक चक्र आहे जे चिन्ह पुढे राष्ट्रीय चिन्ह मानले गेले. पुढे वयाच्या ८० व्या वर्षी गौतम बुद्धाचा मृत्यू अन्न विषबाधेमुळे कुशीनगर, उत्तर प्रदेश मध्ये झाला. त्याला बौद्ध मंडळी महानिर्वाण म्हणतात. या आधी गौतम बुद्धाचा शिष्य आणि त्याचा मेव्हणा देवदत्त याने या संघात फूट पाडली होती आणि त्याने गौतम बुद्धाला ठार मारण्याचा दोन वेळा प्रयत्न केला होता. हा विषप्रयोग कोणी केला या बद्दल काही उलगडा झाला नाही. भारतात अहिंसेच्या पुजाऱ्याची हत्या होणे नवीन नाही. 

३ ऱ्या शतकात मौर्यसम्राट अशोकाने बौद्ध धर्म स्वीकारला आणि बौद्ध धर्माचे श्रेष्ठत्व पटवण्यासाठी आपल्या राजपदाचा उपयोग करून सबंध भारतात पूर्वीच रुजू असलेल्या हिंदू धर्माचे अस्तित्व नष्ट करून बौद्ध धर्माचा प्रसार करण्याचा प्रयत्न केला.

त्या उरूविलव गावचे नाव पुढे सम्राट अशोकाने समबोधी ठेवले आणि तेथे त्या बोधिसत्व झाडा भोवती बुद्धाच्या मूर्तीला बसण्यासाठी वज्र्यसिंहासन असलेले महाबोधी मंदिर १२ एकराच्या परिसरात बांधले आणि त्यानंतर काही काळा नंतर त्या गावाला बुद्धगया असे नाव पडले. बिहार मधील गया शहरापासून ते १६ किमी दूर आहे. अनेक चिनी फिरस्त्यांनी या मंदिराचे वर्णन आपल्या नोंदवहीत त्या त्या वेळी केले आहे.

काहीवेळा  सम्राट अशोकाने बुद्ध धर्म प्रसारासाठी केलेले अत्याचार अनेक हिंदू लोकांना आवडले नाहीत. सम्राट अशोकाच्या मृत्यूनंतर बौद्ध धर्म विरोधक सुंघ राज्याचा हिंदूराजा पुष्यमित्र याने ते महाबोधी मंदिर आणि ते बोधिसत्व झाड तोडून टाकले. भारतात हिंदूधर्म घट्टमूळ धरून बसल्यामुळे जरी भारतात बौद्ध धर्माचा प्रसार होऊ शकला नाही तरी श्रीलंके पासून, चीन, जपान पर्यन्त पूर्व आशिया खंडातील अनेक देशात त्याचा तेथील परंपरानुसार बदल होऊन प्रसार झाला. त्यानंतर ते मंदिर ५ व्या शतकात परत बांधले गेले ते ११९३ मध्ये दिल्लीचा सुलतान कुतूबुद्दीन ऐबक याने ते पुन्हा तोडले. त्यानंतर  १२ व्या शतकात श्रीलंकेतील बौद्ध भिक्षुकांनी बौद्धगयेमध्ये महाबोधी मंदिर बांधले ते आज आपण बघत आहोत.

असेच एक भव्य मंदिर (स्तूप, बौद्ध धर्मात बुद्धमंदिराला स्तूप म्हणतात) इंडोनेशिया मधील 'मध्य जावा बेटावरील' मुंतीलान या शहराच्या जवळ असलेल्या बोरोबदर या गावी आहे. हे ९ व्या शतकात शैलेंद्र साम्राज्य असताना बांधले गेले. जरी या मंदिराची बांधणी गुप्ता साम्राज्यातील मंदिरांप्रमाणे असली तरी त्यातील अनेक ठिकाणी स्थानिक इंडोनेशियन कलाकारी सुद्धा दिसून येते. याची मांडणी महायान बुद्ध तत्त्वानुसार केली आहे. 

याची मांडणी ३८७ फूट लांब असलेल्या चौरस बैठकीवर असून एकावर एक आणि खालच्या पेक्षा वरचा लहान अशा ६ चौकोनी बैठका आणि त्यावर ३ गोलाकृती बैठका आणि मध्यभागी सर्वात उंचावर एक गोलाकार घुमट अशी केली आहे. जर उंचावरून बघितले तर जसे की तांत्रिक बुद्ध मंडल तयार होईल ( आपल्याकडे जे वैदिक धर्मात जसे श्री यंत्र आहे तसेच प्रकार असलेले).  या सम्पूर्ण मंदिरामध्ये बुद्धाच्या ५०४ मूर्ती असून त्यापैकी सर्वात वरच्या स्तूपाच्या बाजूला ७२ बुद्धमूर्ती आहेत. शिवाय वेगवेगळ्या कलाकृती असलेल्या २६७२ पृष्ठभाग (relief panels) आहेत. 

बुद्धतत्वज्ञाना प्रमाणे (Buddhist cosmology) जगाची निर्मिती तीन थरांमध्ये विभागली गेली आहे. हे मंदिर त्या विश्वाचे प्रतिक आहे. या मंदिराच्या बैठका 3 भागात विभागल्या गेल्या आहेत. सर्वात खालचे तीन चौरसाचे नाव आहे कामधातु म्हणजेच आयुष्याचा हव्यास किंवा आयुष्याकडून तीव्र अपेक्षा असलेले हे मायावी विश्व,  त्यावरील तीन चौरस भागाचे नाव आहे रुपधातु किंवा मूर्त स्वरूपातील विश्व, त्यावरील ३ गोलाकार भागाचे नाव आहे अरुपधातु म्हणजे निराकार विश्व. बुद्धतत्वज्ञान सांगते की माया मोह जालातून बाहेर पडून निराकार विश्वात  जाण्याचा प्रयत्न करा आणि निर्वाण प्राप्त करा.

खरोखरच सुंदर आणि भव्य असलेले हे बौद्ध मंदिर इंडोनेशिया मधील मुसलमान सत्ताधीशानी इतके दिवस टिकवले हेच विशेष आहे. एकदा जरुर भेट द्या.

माधव भोळे