केतकर ज्ञानकोश आणि देवरुखे

केतकर ज्ञानकोश आणि देवरुखे १५ डिसेंबर, २०१६ च्या सन्मित्र समाचार मधील माझा "जगाच्या कल्याणा - भाग ३, विश्वकोश / ज्ञानकोश" या विषयावरील लेख वाचल्या नंतर सन्मित्र समाचारच्या संपादिका सौ. वृंदा भागवत यांनी, केतकरांच्या ज्ञानकोशात देवऋख्यांच्या बद्दल छापलेली चुकीची माहिती आणि त्यामुळे समस्त देवरुखे ज्ञातीला होणार मनस्ताप व्यक्त केला. व या बाबतीत आपणास काय करता येईल याची विचारणा केली. हा विषय जिव्हाळ्याचा असल्यामुळे मी आणि देवरुखे ब्राह्मणांबद्दल माहिती असलेले माझे मित्र श्री रमेश निंबकर, मुलुंड यांचे कडे हा विषय काढला. त्यांनी या बाबतीत दिलेली माहिती अशी. भारतीय इतिहास संशोधन मंडळाचे संस्थापक कै. विश्वनाथ काशिनाथ राजवाडे, यांनी पुणे १९२० येथे मंडळाच्या सभेत देवरुखे या ज्ञातीवर एक लेख सादर केला. त्या लेखाला पुण्यातील नूतन मराठी विद्यालयाचे त्यावेळचे प्रसिद्ध शिक्षक कै. भिकाजी मोरेश्वर मादुस्कर यांनी आक्षेप घेतला. त्यावर खडाजंगी होऊन राजवाड्यांच्या दबदब्यामुळे मादुस्करांना पुराव्या अभावी नमते घ्यावे लागले. त्यानंतर त्या वेळचे एक काँग्रेस कार्यकर्ते आणि लो. टिळकांचे सहकारी कै रामकृष्ण सदाशिव पिंपुटकर (ज्यांनी गीता रहस्याचे प्रूफ रिडींग केले) त्यांनी जाती पुराणातील "शतप्रश्न कल्पकता" या पुस्तकात देवऋख्यांच्या उत्पत्ती बद्दल लिहिले गेले आहे ते "चितळे भट प्रकरण" या वर १९२६ साली एक पुस्तिका काढून त्याला उत्तर दिले. परंतु राजवाड्यांनि कोणाचेही न ऐकता तो लेख केतकरांच्या "मराठी ज्ञानकोश” मंडळाकडे पाठवून दिला. केतकरांनी त्या लेखाचा आधार घेऊन देवऋख्यांबद्दल माहिती "ज्ञानकोशात" छापली. त्यानंतर देवरुखे ब्राह्मणांतील त्या वेळच्या प्रतिष्ठित अशा "नारायण दामोदर देवधेकर, वकील, सदस्य जिल्हा काँग्रेस कमिटी; विष्णू बजाजी वीरकर (वकील), शेठ परशुराम भाऊ महाजन" वगैरे प्रभूतीनि डॉ. केतकरांची भेट घेतली आणि आपली बाजू मांडली, त्यावर डॉ केतकरांनी त्यांना सल्ला दिला कि एकतर राजवाड्यांकडुन तो लेख सुधारून आणा किव्वा देवऋख्यांच्या प्रातिनिधिक संस्थेचा ठराव आणा कि त्यांना हा मजकूर मान्य नसून बदली मजकूर सादर करीत आहोत. या आणि इतर काही महत्वाच्या विषयावर चर्चा करण्यासाठी देवऋख्यांची पहिली परिषद १६ एप्रिल १९२७ दहिवली कर्जत येथे, दुसरी परिषद २२ मे १९२७ हिराबाग मुंबई येथे आणि उंबरगाव येथे तिसरो परिषद १८ मे १९२९ रोजी पार पडल्या परंतु काही ना काही कारणामुळे ज्ञानकोशात माहितीला नाकारणारा आणि नवीन माहिती देणारा असा कोणताही ठराव मंजूर केला गेला नाही वास्तविक राजवाड्यांनि गृहीत धरलेली मूळ गोष्ट हि कि शके १६४६ (स. १७२४) मध्यें सोपारें (जि. ठाणें) येथील देवरुख्यांनां देवराष्ट्रीय म्हटलें आहे, आणि देवराष्ट्रीय लढाईत हरलेल्या देवराष्ट्रातून आले म्हणून त्यांना पंक्तिपावन ब्राह्मण नाहींत असा निकाल दिला होता (भा. इ. मं. वा. इति. १८३६). हे एक निकालपत्र सोडता देवरुखे हे देवराष्ट्रीयच आहेत असं दुसरा कोणताही पुरावा राजवाडे यांचे कडे नसावा. काशी विश्वेश्वराच्या मुक्ती मंडपातील निर्णय पात्र १५८३ - देवर्षी आणि चित्पावन ब्राह्मण": या उलट भारतीय इतिहासाच्या संशोधिका प्रो. डॉ. रोसलिन ओ. हँनलॉन यांनी, केम्ब्रिज युनिव्हर्सिटी प्रेस तर्फे दिनांक २८ सप्टेंबर २००९ रोजी प्रथम प्रसिद्ध केलेल्या "बनारस पंडित आणि महाराष्ट्रीय पंडित यांच्यातील अर्वाचीनकालचा पत्रव्यवहार" प्रमाणे १५८३ मध्ये गणेश शास्त्री कोझरेकर यांनी कोंकणातील समस्त देवरुखे ब्राह्मणाचे प्रतिनिधी असलेल्या गणेश प्रभू भडसावळे, हरदेप्रभू तेरे, विश्वनाथ प्रभू चाफेकर, बाळप्रभू खलगावकर आणि आरेकर महाजन यांसी लिहिलेले पत्र कि ज्या मध्ये काशी येथे मुक्ती मंडपात झालेल्या निर्णयाप्रमाणे अनंतभट्ट चितळे यांनी (जो कदाचित वासुदेव चितळे ज्याचे १४९७ साली उद्भवलेल्या "चितळे भट्ट" प्रकरणामध्ये, भानू तेरे यासबरोबर वादविवाद होऊन ज्याने समस्त देवरुख्याना पंक्तीभेदाचा शाप दिला त्याचे उत्तराधिकारी असावेत) त्यांचे बनारस मधील अमात्य गाविंदभट्ट अभ्यंकर आणि इतर यांचे मार्फत त्यांनी बनारस येथील श्री विठ्ठल ज्योतिषी आणि त्याचे चिरंजीव कृष्णा देवर्षी ब्राह्मणास त्यांच्या कर्मपरत्वे आलेल्या अग्निहोत्री या पदास मान्यता देऊन, त्याचे देवर्षी ब्राह्मणाचा द्वेष करणे धर्मशास्त्राप्रमाणे संमत नसून त्यांचे बरोबर रोटी व्यवहार करायला माझी मान्यता आहे आणि आज पर्यंत मी त्यांच्याशी केलेला व्यवहार चुकीचा आहे अशी कबुली श्रीरंगपूरच्या दरबारात कृष्णाजी आणि कान्होजी राजे यांचे दरबारात ताम्र पत्रावर कोरून दिली आहे अशा आशयाचे हे पत्र आहे. याच लेखातील दुसरे पत्र आहे ते म्हणजे १६५७ साली पुन्हा एकदा बनारस येथे झालेल्या महाराष्ट्रीयन, कोंकणी, कर्नाटकी, तेलगू ब्राह्मणांच्या धर्मसभेत असा निर्णय केला गेला कि देवर्षी ब्राह्मण हे वेद, शास्त्र, आणि पुराण जाणणारे ब्राह्मण असून ते स्वतः किव्वा दुसऱ्यासाठी वैदिक / धार्मिक कृत्ये करू शकतात आणि ते दुसऱ्या ब्राह्मणांबरोबर जेवल्याने दुसरे सुद्दा पावन होतात. रोटी बेटी व्यवहार करायला ते लायक ब्रह्मन् असून हि सभा हा निर्णय देत आहे कि समस्त ब्राह्मण ज्ञाती त्यांच्याशी नाते संबंध ठेवू शकते अशा प्रकारे मराठी ज्ञानकोशात हि माहिती पूर्वग्रह दूषित असून त्याचा आम्ही देवरुखे समाज नाकारत आहे. ज्ञानकोशात मूळ छापील मजकूर आहे तो खालील प्रमाणे: देवरुखे:- हे ब्राह्मण मुख्यत्वें कुलाबा व रत्नागिरी जिल्ह्यांत (फुणगुसच्या खाडीच्या दोन्ही कांठांवर ९० गांवांत) आढळतात. रत्नागिरी जिल्ह्यांत संगमेश्वर तालुक्यांतील देवरुख गांवावरून ते आपल्यास देवरुखे म्हणवितात. त्यांचें म्हणणें कीं, आपण मूळचे देशस्थ; परंतु देवरुखभागांत राहावयास गेल्यामुळें देवरुखे हें गांव प्राप्त झालें. विल्सन म्हणतो कीं, अथर्ववेदाच्या देवर्षिशाखेचा हा वर्ग असावा. महाराष्ट्र ब्राह्मणांत त्यांचा दर्जा कमी लेखला जातो; त्यांच्या पंक्तीस बसल्यास संकटें कोसळतात असा समज आहे. त्यामुळें पुष्कळ कर्हाडे-देशस्थ-चित्पावनब्राह्मण त्यांच्या पंक्तीस बसत नाहींत'‘(से. रि. १९११; बाँबे, भा. २ पृ. २४५.). यांच्या धार्मिक व सामाजिक चालीरीती देशस्थ-ब्राह्मणांहून फारशा निराळ्या नाहींत. यांच्यापेकीं पुष्कळजण शेतकरी असून, अगदीं थोडे लोक व्यापार व सरकारी नोकरींत शिरले आहेत. शके १६४६ (स. १७२४) मध्यें सोपारें (जि. ठाणें) येथील ब्राह्मणांनीं देवरूखें हे पंक्तिपावन ब्राह्मण नाहींत असा निकाल दिला होता (भा. इ. मं. वा. इति. १८३६). सध्यां मुंबईतील बहुतेक खाणावळी देवरुख्यांनीं चालविल्या आहेत व त्यांत सर्व तर्हेचे ब्राह्मण जेवतात; कोंकणांतहि बहुतेक लोक त्यांच्याशीं रोटीव्यवहार करतात. वरील निर्णयपत्रांत देवरुख्यांनां देवराष्ट्रीय म्हटलें आहे. स्कंदपुराणांतहि त्यांनां देवराष्ट्रीय म्हणून ते देवराष्ट्रांतून आलेले व अपांक्त म्हटलें आहे.’'अन्येपि देवराष्ट्रीया देवराष्ट्रादुपागता: । अपांक्तेया अयाज्याष्व गिरिकांतारवासिन: ॥'‘पद्मपुराणांत सुद्धां यांनां पंक्तिदूशक देवराष्ट्रब्राह्मण म्हणून संबोधिलें आहे. शके २७२ (स. ३५०) च्या अलाहाबादच्या समुद्रगुप्ताच्या शिलालेखांत देवराष्ट्र देशाचा उल्लेख आढळतो. दक्षिणापथांतील जे जे राजे त्यानें जिंकले त्या देशांच्या नामावलींत देवराष्ट्राचें नांव आहे. तसेंच तेथील कुबेर नांवाच्या राजाचाहि उल्लेख आहे. नागपुर ते म्हैसूरपर्यंतच्या प्रदेशांत मध्येंच हें देवराष्ट्र होतें. सह्याद्रीच्या किना-याचा टापू त्या राष्ट्रांत मोडत असे. कृष्णानदीच्या कांठीं कर्हाडा (सातारा जिल्हा) जवळ कुंडलच्या पूर्वेस २/३ कोसांवर हल्लीं देवराष्ट्र नांवाचें एक खेडें आहे (पहा). त्याच्या आसपास प्राचीन अवशेष, लेणीं, देवळें फार आहेत. येथें कुबेरेश्वर व समुद्रेश्वर यांचीं देवळेंहि आहेत. हेंच पूर्वीच्या देवराष्ट्राच्या राजधानींचें शहर; हें राज्य सातारा ते कोल्हापूर व अरबीसमुद्र ते पंढरपुर या भागावर पसरलें असावें व शके २७२ त तेथें कुबेर राजा होता. त्याच्या आश्रयानें देवराष्ट्र या प्रांतांत जे ब्राह्मण रहात असत ते देवराष्ट्र-देवराष्ट्रीय-देवरुखे ब्राह्मण होत असें रा. राजवाडे म्हणतात. शातवाहनांचें राज्य (२२८) नष्ट झाल्यावर त्यांचे मांडलिक तगरेश्वर यांचाहि र्हास होऊन देवराष्ट्र येथील राजांनीं महाराष्ट्रांत डोकें वर उचललें असावें. त्यांनां पुढें (३५०) समुद्रगुप्तानें मांडलिक केलें. नंतर ते ४७८ पर्यंत कांहीं काळ मांडलिक व कांहीं काळ स्वतंत्र राहून, शेवटीं चालुक्याचे मांडलिक बनले असावेत. या २५० वर्षांच्या (२३०-४८०) कालांत महाराष्ट्रांत अनेक लहानमोठे राजे व राज्यें उदयास आलीं. त्यांपैकींच देवराष्ट्राचें एक राज्य होय. हें राज्य ४७८ त चालुक्यांच्या अंकित झालें असावें व पुढें थोड्याच कालानें नष्ट झालें असावें. त्यावेळीं कुबेर राजाचे आश्रित हे देवराष्ट्रीय ब्राह्मण राजाश्रयाभावीं त्या (देवराष्ट्र) प्रांतांतून निघून संगमेश्वर व फुणगूसच्या आसपास येऊन कायमचे राहिले असावे. हा टापू त्यावेळीं चालुक्यांच्या अंमलापासून दूर होता. यावेळीं तेथें दुसरे (चित्पावन) ब्राह्मण होतेच. त्यांच्यामध्यें परचक्राच्या भयानें हे देवराष्ट्रीय येऊन गिरिगव्हरांत लपून राहिले. या घाटावरील भिन्नाचाराच्या व भिन्न व्यवहाराच्या ब्राह्मणांपासून यज्ञयाग करणारे चित्पावन ब्राह्मण अर्थातच अलिप्त राहिले. देवराष्ट्र याचा अपभ्रंश देवरठ्ठ होतो; देवऋषि याचा अपभ्रंश देवरुखे किंवा देवरखे. संगमेश्वराजवळ देवरुख हें एक गांवहि आहे. सारांश ही जात प्रादेशिक आहे; याशिवाय इतर महाराष्ट्रीय ब्राह्मण व यांच्यांत विशेष फरक नाहीं. हे स्वत:स देवर्षिब्राह्मण ह्मणवून पंचद्राविडांतर्गत महाराष्ट्र ब्राह्मण असल्याचें सांगतात. मुंबई इलाख्यांत यांची लो. सं. सुमारें ५ हजार असून याशिवाय माळवा, ग्वाल्हेर, कर्नाटक इकडे २ हजारांपर्यंत लोक आहेत. ठाणें जिल्ह्यांत उंबरगांव पट्ट्यात यांची वस्ती बरीच आहे. कुलाबा जिल्ह्यांत दहिवली येथील विठ्ठलदेवाचें एक संस्थान या जातीच्या पंचायतीच्या मालकीचें आहे. गरीब विद्यार्थ्यांकरितां अलीकडे यांनीं कांहीं फंड काढले आहेत. पूर्वी यांच्यांत पंचायती होत्या, सांप्रत नाहींत. यांच्यांत पोटजाती नाहींत; हे आपणास ऋग्वेदीय देशस्थांची पोटजात म्हणवितात आणि देशस्थांशीं आपला लग्नव्यवहार २५० वर्शांपासून असल्याचें सांगतात. यांचा धर्मविधी देवरुखे भिक्षुकांकरवींच बहुश: होतो. हे अपांक्त नाहींत याबद्दल निरनिराळ्या ठिकाणच्या धर्मसभेचीं व अधिकार्यांची आज्ञापत्रें (नकला) पहाण्यांत येतात. शतप्रश्नकल्पलता या पुस्तकांत (अ. १, प्र. ९) यांच्या उत्पत्तीबद्दल एक दंतकथा आहे. तीच सर्वत्र आढळते. यांचें म्हणणें कीं कोल्हापूरप्रांतांतून शृगाल राजाच्या (?) छळामुळें आम्हीं कोंकणांत गेलों. पुढें परशुराम कोंकणांत आल्यावर त्याच्या वडिलाच्या श्राद्धास या ब्राह्मणांनां क्षण दिला असतां हे गेले नाहींत म्हणून मग त्यानें चित्पावनांनां निर्माण केलें व देवर्षि ब्राह्मणांनां शाप दिला. यांचीं व देशस्थांचीं गोत्रें (बरीचशीं) एकच आहेत. तसेंच दोघांच्या कुलस्वामींमध्येंहि बरेंच साम्य आहे. ऋग्वेदी आश्वलायन व यजुर्वेदी तैत्तिरीय शाखांतर्गत हिरण्यकेशी अशा दोन शाखा यांच्यामध्यें आहेत. तुळजापूर व कोल्हापूर येथील देवी, जेजूरीचा खंडोबा हे यांचे मुख्य देव आहेत. यांचीं कांहीं आडनांवें:- करोडे, कानडे, कारूळकर, कोबजे (कोगजे), कारकर, कवठेकर, कुलकर्णी, खटावकर, खरवतकर, आरेकर, आंबेडकर, चाफेकर (दोन गोत्रांचे), चांदे, जुवेकर, जकाते, जोशी, ढापरे, डांगे, ताले, टांकसाळे, तेरे, तेरेदेसाई, डंबळकर, गोंधळेकर, चौगुले, निमकर, नवरंगे, निबंधे, धनुर्धर, पेडवळे, पिंपुटकर, बोमे (भोभे), भोळे, भडसावले, बाढे, बाठे, पांगारकर, मोगरे, देवळे, महाजन, मराठे, मांदुसकर, मुठ्ठल, मुळे, मुसळे, रोडे, शितूत, साले, सावले. यांशिवाय कर्नाटक प्रांतांत गेलेल्या लोकांची आडनांवें:- थळहट्टी, बनहट्टी, कलघटगीकर वगैरे. कै. विष्णु परशुराम पंडित यानीं’पंचद्राविडान्तर्गत महाराष्ट्र ब्राह्मणांतील देवरुख्यांविषयीं शास्त्रसंमतविचार’नामक एक पुस्तक लिहिलें आहे (१८७४) त्यांत देवरुख्यांनां देशस्थ म्हटलें आहे. मुसुलमानी अंमलांत कुळकर्ण, देसाईपण, करोडगिरी वगैरे अधिकार यांनां मिळाल्यानें पुन्हां हे देशावर अहमदनगर, बेळगांव, धारवाडाकडे गेले. मराठी राज्यांत हे जकाते, कारकून झाल्यानें गुजराथ, माळवा, सातारा, पुणें या भागांत पसरले. महादजी शिंद्याच्या लष्करांत अमझारवाले जहागीरदार होते. नागो देवचक्के हाहि एक पथक्या त्यांत होता. (सेन्सस रिपोर्ट १९११. मुंबई; भा. इ. सं. अहवाल, शके १८३८; रत्नागिरी ग्याझे; सोलापूर ग्याझे; भांडारकर-हिस्टरी ऑफ दि डेक्कन; विल्सन-इंडियन कास्ट्स; हरिवंश; सह्याद्रिखंड; रा. भि. मो. मांदुसकर यांची माहिती.)