नर्मदा परिक्रमा म्हणजे काय?

नर्मदा परिक्रमा म्हणजे काय? परिक्रमा म्हणजे प्रदक्षिणा.नर्मदा ही अमर कंटक ला उगम पावून पूर्वेकडून पश्र्चिमेला भडोचपर्यंत १६०० कि. मी.वाहत येवून खंबातच्या आखातात समुद्राला मिळते. हिला भारतातील आद्य म्हणजे प्रथम नदी मानतात.भारताचे उत्तर व दक्षिण भारत असे दोन भाग अधोरेखित करणारी ही सीमारेषाच आहे. मार्कंडेय रूषींनी नर्मदेची प्रदक्षिणा सर्वप्रथम केली व तेव्हा पासून हा परिक्रमेचा प्रघात पडला. बहुतेक सर्व सत्पुरुष व साधूसंतांनी परिक्रमा व नर्मदे काठी तपस्या केल्याचे दाखले आहेत. उदा. गरुडेश्र्वर इथे टेंबे स्वामींची समाधी आहे. नारेश्र्वरला श्री रंगावधूत महाराजांची समाधी आहे. नर्मदा परिक्रमा मी स्वतः २००५ साली वयाच्या ६५व्या वर्षी केली . श्री गजानन महाराजांच्या भक्त निवासात उज्जैनला रहाण्याची सोय उत्तम असते व होते. आमचा मुक्काम तिथेच होता. अत्यंत स्वच्छ परिसर, पांढर्‍या स्वच्छ चादरी,मोकळ्या हवेशीर प्रशस्त खोल्या, सेवाभावी कर्मचारी, साधे पण रुचकर भोजन या सर्वामुळे अत्यंत प्रसन्न वातावरण अनुभवले. यात्रेच्या आदल्या दिवशी रात्रीच्या भोजनाला या आदि नदीच्या काठांवर रहाणार्‍या ५ आदिवासी कुमारिकांना औक्षण करून स्वतः त्यांना वाढायची रीत आहे. त्याप्रमाणे त्यांना स्वतः हवे नको ते बघत भरपेट जेवू घातले. त्यानंतर त्यांच्या चेहर्‍यावर तृृृृृृृप्तीचे समाधानाचे हास्य खुलावे म्हणून त्यांच्यासाठी खास मुंबईहून नेलेल्या भेटी त्यांना दिल्या आणी प्रसन्न चेहर्‍याने त्या परतल्यावर आम्ही जेवलो. दुसरे दिवशी सकाळी गुरुजी आमच्या नाश्त्यानंतर हजर झाले. सर्व साहित्य घेवून देवदर्शन करुन आम्ही नर्मदाकिनारी यात्रेचा संकल्प सोडण्यासाठी गुरुजींसोबत पोचलो. नर्मदेचे विस्तृृृृृृत पात्र व घाट सकाळच्या वेळी गजबजलेलेच होते. आम्ही सर्वजण स्री पुरुष यात्रेकरु मैय्याच्या (इथे सर्वजण तिला याच नांवाने संबोधतात) पात्रात गुडघाभर पाण्यात गुरुजींसमोर वर्तुळाकार उभे राहिलो. गुरुजींनी मैय्याची करुणा भाकली व विनंती केली की हे सर्व भक्तजन तुझ्या परिक्रमेला निघाले आहेत.त्यांची इच्छा पूर्ण करणे तुझ्याच हाती आहे. तेव्हा तू त्यांच्यावर प्रसन्न होवून त्यांचा संकल्प निर्विघ्नपणे पूर्ण कर. त्यानंतर ते पुन्हा तुझ्या भेटीला येतील व संकल्प पूर्ती बद्दल तुला नमन करुन तुझी ओटी भरतील. इथे एक स्पष्ट करायला हवे की नर्मदा ही कुमारिका माता मानली जाते. विस्तार भयास्तव त्याची कहाणी इथे देत नाही. संकल्प सोडल्यावर रिकाम्या प्लॅस्टिक बाटलीत पात्रातले वाहते स्वच्छ पाणी आम्ही सर्वानी भरुन घेतले. भक्त निवासात परतून सामान आवरले व आम्ही १७-१८जण टेम्पो ट्रॅव्हलरमधे दिल्या जागी स्थानापन्न झालो. यात्रा मैय्याच्या कांठाकांठाने पण तिला सतत उजवीकडे ठेवून प्रथम आम्ही भडोच या गुजरात मधील शहराच्या दिशेने वाटचाल (प्रत्यक्षात बस चाल) चालू केली. ह्या यात्रेत देह कष्टविण्याला महत्व आहे.धर्मशाळेत मिळेल त्या खोलीत ती स्वच्छ करुन राहणे.चटई किंवा सतरंजीवर झोपणे. उशी,चादरही चैनच समजायची, जवळपासच्या सुलभ शौचालयांचा प्रार्तविधीसाठी उपयोग करणे. दाढी वगैरे करायची नसतेच. सोयीस्कर साधे स्वच्छ धुवट कपडे घालणे अपेक्षित असते, इस्री वगैरेला वेळही नसतो व त्याची गरजही भासत नाही. सकाळ संध्याकाळ नर्मदाष्टकम् स्तोत्र ,नर्मदेची आरती,नर्मदे हर चा जप करणे, प्रातःकाळी उठून नर्मदेच्या थंडगार पाण्यात डुबकी मारणे, स्नान करुन स्वतःचे कपडे धुणे, ओल्या कपड्यांचे पिळे दिवसभर प्लॅस्टिक च्या पिशवीत स्वतःसोबत बाळगणे, नाश्ता,दुपारचे भोजन,संध्याकाळचा चहा यावेळी बस थांबल्याबरोब्बर उतरुन भराभर झाडा झुडपाना प्लॅस्टिक पिशवीतल्या नायलाॅनच्या दोर्‍या बांधणे,त्यावर हातातले ओले पिळे भराभर वाळत घालून त्यांना चाप लावणे. पुन्हा चहा, नाश्त्यानंतर,भोजना नंतर चाप,दोर्‍या कपडे पिशवीत व प्रवास चालू. या प्रवासात दिनक्रम साधारण पणे असा असायचा. पहाटे ४वाजता उठणे. आमच्याही आधी स्वैपाकीण बाई उठायच्या. सतरा अठराच्या ग्रूप व सेवक वर्गासाठी पुरेल एवढा रोज वेगवेगळा नाश्ता,पोळ्या,भाजी,वरण,आमटी ताक,दही असे सर्व वेगवेगळ्या स्टीलच्या मोठ्या डब्यात भरुन गाडीत न सांडेल अशा रीतीने भरायच्या! तोवर आमचे सर्व आन्हिक उरकलेले असायचे. मग गरमागरम चहा घेवून आम्ही बसमधे जागा पकडायचो.बस मधे अभंग,गाणी, हास्यविनोद सर्व खूप चालायचे. रोज नवे गांव,नवे मुक्कामाचे ठिकाण! अशी १७-१८ दिवसांची भ्रमंती. रस्ते खराब त्यामुळे सारखे डोके टपाला आपटणे,मळमळणे हे मंडळीचे चालूच होते. वाटेत जाता जाता जमेल ते स्थलदर्शन म्हणजे महत्वाच्या मंदिराना भेटी! अशा प्रवासात श्रावण बाळा प्रमाणे आपल्या वृृृृृृृृृद्ध व आंधळ्या आईबापांना दोन मोठ्या वेताच्या टोपल्यात बसवून ती कावड खांद्यावर घेवून रोज १०-१५ कि.मी. अंतर अनवाणी चालणारा साधु वेषातला आधुनिक श्रावणबाळ पाहून आश्र्चर्याचा जब्बरदस्त धक्का बसला. तो पुढच्या कठपोल या मुक्कामी भेटला तेंव्हा त्याच्याशी बोलायची संधी मिळाली. तो फौजी रजा घेवून म्हातार्‍या आंधळ्या आईबापाची इच्छापूर्ती करत होता.मागे कडेवर लहानगे मूल घेवून,शिरावर वेताची पाटी ठेवून त्यात शिधा व स्टोव्ह ठेवून त्याची पत्नी ,जिला परिक्रमेच्या काळात ब्रम्हचर्य पालनामुळे माता मानावे लागते ,ती ही अनवाणीच चालत होती.रोज १०-१५ कि.मी.प्रमाणे गेले कित्येक महिने सर्व कुटुंब अनवाणी रस्ते तुडवीत होते. असा श्रावणबाळ फौजी २१व्या शतकात भारतात पहायला मिळाला हे माझे भाग्य! कठपोल हे नर्मदेच्या तीरावरचे शेवटचे खेडेगांव ! इथे नर्मदा समुद्रात विलीन होते .म्हणजे नर्मदाही नर्मदा नदी न राहता तिची समुद्रतील खाडी बनते. म्हणून मग एका शिडाच्या गलबतातून, पैलतीरावरच्या मीठीतलाई या खेडेगावी जाण्यासाठी, भरती ओहोटीचा अंदाज घेवून निघावे लागते.आमचा kथला मुक्काम सरपंचाच्या घरीच होता.शेणानी सारवलेल्या गुळगुळीत जमिनी, आडाचं थोडं मचूळच पाणी त्याच्या बाजूला सांडपाण्यावर पोसलेलं केळीच बन, बाहेर सोप्यावर अंथरलेली पथारी ,चहूबाजूला कारव्याच्या काठ्यांच कम्पाऊंड असं छान खेडवळ वातावरण होतं. दुसर्‍या दिवशी सक्काळी ६लाच चहा बिस्किटावर बोळवण करून आमची रवानगी खाडीकिनारी झाली.गलबतावर प्रार्तविधीची सोय नसते आणी खाडी ओलांडून मिठीतलईला पोचणं वार्‍याची दिशा व वेगावर अवलंबून असतं ४, ६, किंवा अगदी ८तासही लागू शकतात. त्यामुळे सर्व उरकून पलिकडे पोचेपर्यंत न खाता पिता रहाणे अत्यावश्यक असते. बराच वेळाच्या प्रतीक्षेनंतर बोट सुटणार असा संकेत मिळाला. बोटीपर्यंत पोचायला पँट्स मांड्यांपर्यंत दुमडून, आवश्यक त्या सामानाने भरलेली प्लॅस्टिक बॅग डोक्यावर धरुन,पादत्राण न घालता, तोल सांभाळत, काळ्या वस्रगाळ मातीच्या गुळगुळीत बुळबुळीत चिखलात पाय मांडीपर्यंत रुतवत, जाण्याचे भयानक दिव्य करावे लागले. बायकांचे तर हाल विचारुच नका. एक जाड्या बाई ही सर्कस करताना बिचार्‍या पडल्या व माखलेल्या चिखलासह कसेबसे त्यांना बोटीत चढवले. सहा तासाने पलिकडे पोचल्यावर त्यांना सचैल स्नान पुन्हा करावे लागले. हात,पाय,तोंड धुवून जेवणावर ताव मारला. वाटेत शूलपाणीचे जंगल लागते. इथे पुण्यवान लोकांना अश्वत्थामा दिसतो म्हणतात पण आमच्यात कोणीही तितका पुण्यवान बहुधा नसल्याने आम्हाला काही दिसला नाही. हे जंगल लागण्याआधी जवळपासचे सर्व मूल्यवान सामान नदी काठच्या केवाडियांच्या(नावाड्यांच्या) हाती सुपूर्द करायचे असते कोणत्याही चिठ्ठीचपाटी शिवाय ! मगआपण यात्रे दरम्यान पैलतीराच्या गांवी पोचलो की इकडचे त्याचे सगेसोयरे सर्वसामान बिनचूक आपल्या हवाली करतात.श्रीरामाने यांच केवडियांच्या पूर्वजांच्या नावे तून नर्मदा मैय्या पार केली होती म्हणे. इतकी प्रामाणिक,बिनचूक व विनामूल्य सेवा एकविसाव्या शतकात कोणताही ढिंढोरा न पिटता आजही दिली जाते हे पाहून ऊर भरुन आला. यानिमित्ताने सांगायचे म्हणजे इथल्या स्थानिकांचे मैया वर इतके प्रेम,आदर,श्रद्धा आहे की वाटेत कुठेही परिक्रमा करणारे भेटले की अगदी प्रेमाने त्यांची सेवा करण्याची संधी मागतात. चहा पाजतील,जेवायला घरी चला म्हणतील. आणि सेवा करु दिल्याबद्दल पाया पडून आभारही मानतील. आम्ही सकाळी बस घेवून पहाटे पांचला नर्मदेच्या वालुकामय किनार्‍यावर स्नानाला गेलो तर बस वाळूत रुतली.जाम बाहेरच निघेना. एका गांवकर्‍याने गावातला ट्रॅक्टर व सांखळी आणून बस खेचून बाहेर काढून दिली व पैसे द्यायला गेल्यावर काकुळतीला येवून पाया पडून ही माझी सेवा रुजू करून घ्या अशी विनंती केली. मंडळी हे भारतातलं २१व्या शतकातलं अनोखं पण लोभस वास्तव आहे. माहेश्र्वरचं पुण्यश्र्लोक अहिल्याबाईंच घर,देवालय, सुंदर घाट, हे सर्व पहाटे पहाटे पाहिलं. नेमावर,बडवानी,होशंगाबाद जबलपूर सारखी शहरे पाहिली.जबलपुरच्या धुवांधार धबधब्यात चार,आठ आणे, रुपयासाठी ऊंच कड्यांवरुन उड्या मारणारीआठ,दहा,बारा वर्षांची पोरं पाहिली. अमर कंटकला उगमस्थानी बोटाच्या करंगळी एवढी धार असलेली पवित्र नर्मदा तीर्थ रुपाने पोटात घेतली. शांत व तृृृृृृृृृृृप्त वाटलं. शेवटी पुन्हा उजैनला येवून संकल्प पूर्ण झाल्याची पूजा केली.शिर्‍याचा नैवेद्य दाखवला. नर्मदेचं पाणी प्रत्येक ठिकाणी बाटलीतलं थोडं मैय्याला अर्पण करायचं,पुन्हा बाटलीत तिथलं जल भरायचं . असं प्रत्येक ठिकाणी करत करत सर्व ठिकाणच्या जलाने भरलेली बाटली मैय्याला अर्पण केली. पुन्हा घरच्यासाठी तीर्थ भरून घेतले. त्या अखंड खळाळणार्‍या पवित्र मैय्येला नमस्कार करून तिचा निरोप घेतला.