संत भानुदास

"भूतभव्यभवत्प्रभुः" 🌼 पंधराव्व्या शतकाची चाळीशी सरत आली होती तेव्हाचे दिवस. ज्या मुघलांच्या घराण्यानं भारताच्या संपूर्ण भविष्यावर नांगर चालवला त्यांच्यापैकी पहिल्या आक्रमकाचा, म्हणजे बाबरचा जन्मही झाला नव्हता तेव्हाचे दिवस. पण तरीही साधारण ४ शतकांपेक्षा अधिक काळ भारत आणि इथले हिंदू लोक सतत सुलतानी संकटांना तोंड देत होते. कत्तलींचा काळ. गोवंशापासून ते घरातल्या लेकीबाळींपर्यंत कुणालाही तलवारीच्या धाकावर कधीही उचलून नेलं जात होतं असे दिवस. देवळं पाडली जाऊन तिथे मशिदी उभ्या ठाकत होत्या. उत्तरेच्या परिसरात शेकडोंचे तांडे धर्मांतराच्या वेडानं झपाटून हिंदूना दिवसरात्र छळीत होते. पण दैवाची योजना कुणाला कळली आजवर ? आजही याचा हिशेब लागणं कठीणच. या भरतभूवरी यवन माजले फार चौशीबाजुंनी फक्त दिसे अंधार गाायाबायांच्या भयाण किंकाळ्यांनी बदलला भविष्याचासुद्धा आकार याच सगळ्या भोवतालात आज ज्यांची गोष्ट लिहायला घेतली आहे त्या भानुदासांचा जन्म झाला. ऋग्वेदी कुटुंबात. हे संत भानुदास म्हणजे आपणा सगळ्यांना परिचित असलेल्या संत एकनाथांचे पणजोबा बरं का ! लहान वयातच धर्माचरण, शास्त्राभ्यास आणि उपासनेनं असे काही घडत गेले की थेट सूर्यनारायणांची कृपा झाली. नाथ महाराज याविषयी लिहिताना म्हणतात की... ज्याने बाळपणी आकळिला भानु । स्वये जाहला चिद्‍भानु । जिंकोनी मानाभिमानु । भगवत्पावनु स्वये जाला ॥ वयाबरोबर येणारी कर्तव्यं पार पाडीत होतेच भानुदास. कपड्यांचा व्यापार मांडला होता म्हणे एक. पण कुळाचं कल्याण ज्याने घडत राहिलं ती भगवंत भक्ती प्राणाहून प्रिय. त्याच भगवंताच्या भक्तीतून ते म्हणे एकदा दक्षिणेकडे विजयनगर साम्राज्याच्या दरबारी गेले. भगवंताची कथा सांगायला येणाऱ्या शास्त्रनिपुण सत्पुरुषांना त्याकाळी हिंदू राजांच्या दरबारात मान होता. राजानंही गरीब ब्राह्मणाचं विद्यार्जनातून आलेलं, भक्तीनं जपलेलं आणि आचरणानं सिद्ध केलेलं तेज ओळखलं आणि म्हटलं, "सांगा भगवंताची कथा. नगरीचे सारे लोक ऐकतील. आम्हीही रोज येऊ." त्याकाळात राजा स्वतः भागवतकथा ऐकायला येत असे. महालाजवळच्याच एका देवळात मंडप सजला. नगरात दवंडी पिटून झाली. दिवस ठरला. उद्यापासून भागवत सप्ताहाला सुरुवात. अगदी "आदौ देवकी देव गर्भ जननं"च्याही आधीपासून भागवताचा महिमा वर्णनातून मांडणं सुरु झालं. एकापेक्षा एक उत्तम पदं, रागाला धरून केलेली जाणारी गायकी, सूक्ष्म ज्ञानानं भारलेलं निरूपण नि कथाभागाचा रसभरित प्रसाद ज्याच्या त्याच्या तळहाती देऊ लागले संत भानुदास. त्यांच्या ओजस्वी वाणीतून. एक दिवस त्यांच्या अपेक्षेपेक्षा कथाभाग नि त्या दिवशीचा संपूर्ण कार्यक्रम जरा लवकर आटोपला. राजा भानुदासांना म्हणाला, "चला शास्त्रीबुवा, आपल्याला आज आमच्या नगराची सफर घडवून आणतो. दुर्गादेवीच्या दुष्काळानं पोळलेल्या मराठी प्रांतातले तुम्ही. बघा तरी वैभव म्हणजे कसं नि काय असतं ते." आता राजाला हे कोण समजावणार की ज्याला लहान लेकरू असताना सूर्यनारायण स्वतः प्रगट होऊन आशीर्वाद देतील इतकी उपासना मांडता आली त्याला वैभव वैभव म्हणजे अजून काय दाखवणार कुणीही ? पण म्हणतात ना, सारं काही विधिलिखित आहे. भानुदासांनीही राजाची मर्जी राखली. राजाच्या शानदार रथात बसून नगराच्या कानाकोपऱ्यात हिंडून झाल्यावर राजा त्यांना एका देवळात घेऊन आला. त्याचं आराध्य दैवत असलेल्या देवीच्या दरबारी. संध्याकाळची वेळ होती. अगदी सुरेख फुलांची पूजा बांधलेली होती. पांढऱ्या शुभ्र शेवंतीच्या माळा लावल्या होत्या महिरपीवर. देवीच्या डोईवर देखण्या पिवळ्या फुलांची वेणी होती. गळ्यात तान्ह्या तान्ह्या मोगऱ्याच्या कळ्यांनी भरगच्च भरलेली माळ घातलेली होती. चरणांपाशी कमळं होती. सगळीभर धूप दरवळत होता. तूपाचा मंद दिवा तेवत होता समोरच. शेजारी दोन उंचच्या उंच समया तेजाळत होत्या. देवीच्या मूर्तीवर भानुदासांनी आजवर कधीही पाहिलं नव्हतं इतकं सोनं होतं. दिव्यांच्या प्रकाशात झळाळणारा तो साक्षात शक्तीचा गाभारा पाहिला आणि भानुदासांनी थेट हात जोडले... "सृष्टिस्थितिविनाशानां शक्तिभूते सनातनि। गुणाश्रये गुणमये नारायणि नमोऽस्तुते॥" इतक्या भक्तीभावानं देवीला केलेला नमस्कार राजानं पाहिला, चटकन् आपणही हात जोडले नि खांद्यावरच्या उंची वस्त्रावरुन हात फिरवीत भानुदासांना प्रश्न केला, "मग ? काय शास्त्रीबुवा ? कसं आहे आमच्या देवीचं देऊळ ? कशी आहे आमच्या देवीची प्रभा ? कसं आहे हे वैभव ? पाहिलंय का याआधी कुठे आमच्या या देवीइतकं तेजस्वी रूप कुण्या देवीचं ?" लहान वयापासून शास्त्राच्या कुसुमांनी मनुष्यजन्मरुपी कृपेची यथायोग्य पूजा केलेली होती हो, राजाचा अहंकार क्षणात ओळखला, आणि तरीही अजाण लेकराच्या खोड्यांकडे आईने दुर्लक्ष करावं तसं अगदी राजाच्या अवगुणाकडे दुर्लक्ष करीत म्हणाले, "काय ते रूप, काय ती पूजा बांधलेय. वाह राजन वाह. फार प्रसन्न वाटलं." बरं इथपर्यंत राजाने तरी थांबायचं की नाही ? त्यालाही त्याच्या वैभवाचे गोडवे गाण्यात इतका रस की पुढे पुन्हा विचारू गेला, "बास ? एवढंच ? प्रसन्न वाटलं फक्त ? डोळे दिपले नाहीत ? पाहिलंय का कधी इतकं सोन्यानं मढलेलं देवतेचं रुप ? तुमच्या पंढरपुरचा पांडुरंग का कोण म्हणता तो आहे का असा ? हे देऊळ पाहिलंत ? हे नगर पाहिलंत ? आहे असं काही तुमच्या पांडुरंगाच्या पंढरपुरात ?" आता मात्र भानुदासांमधला भगवत् भक्त कडाडून जागा झाला बरं. पित्याची निंदा ऐकून पुत्राच्या मुठी वळल्या जाव्यात किंवा माहेरच्या माणसांना बोल लावलेले पाहून एखाद्या विवाहितेची नजर जशी क्षणात करारी व्हावी तसं भानुदासांचं बोलणंच पालटलं. मनात म्हणतायंत, "आमचा पांडुरंग होय रे ? तुझा कुणीच नव्हे ? हीच का देवाबद्दलची जाण ? मग कशाला मांडलंय भागवत कथेचं सोंग ?" घडीभर विचार केला आणि म्हणाले, "आता काय सांगायचं राजेसाहेब. तुमच्याच राज्यात येऊन तुमच्याच नगरीत राहून तुमचाच अवमान करायचं पाप माझ्याहातून कशाला घडवता. छान आहे हो तुमचं विजयनगर. देवीचं हे देऊळही छान आहे हा. चला. निघूया आता ?" राजाने हसत हसत बोलणाऱ्या भानुदासांचे हे बोल ऐकले मात्र आणि त्याच्यातल्या अहंकाराला जे काही उधाण आलं की काय सांगावं. कुतुहलाने बोलू गेला. म्हणाला "म्हणजे ? तुमचं पंढरपूरही असं आहे ? तुमच्या पांडुरंगाचं देऊळही हे असं भव्य आहे ? आमच्या इतकं वैभव आहे पंढरपुरात ?" भानुदास म्हणाले, "इतकं ? छ्छे छ्छे !" राजा मिशीला पीळ देत म्हणाला, "हा हा. तेच म्हणतो." भानुदासांनी पुढच्या क्षणी म्हटलं की, "अहो हे तुमचं वैभव आहे ना इतका तर पंढरपुरातल्या पोरटोरांच्या खिशात खुर्दा खुळखुळतो. पंढरपुराची बातच निराळी हो. जाऊ दे काय सांगायचं आता." एवढं वाक्य बोलून भानुदास निघायची गडबड करीत पुढे जायला पावलं उचलू लागले. राजाच्या मनाला आणखी एक धडक बसली. म्हणाला, "काय म्हणता ? हे माझ्या साम्राज्याएवढं वैभव पोरांच्या खिशातला खुर्दा ? हे महाल, हे सोनं नाणं, ही रत्नं, हे एकाहून एक डेरेदार वृक्ष, या फळबागा, या अस्सल देशी गायी, त्यांचं दूधदुभतं, या पंचपक्वान्नाने भरलेल्या मेजवान्या ? हे सगळं आहे पंढरपुरात ?" भानुदास हसत म्हणाले, "हे आहे ? अहो याच्यापेक्षा आहे !" राजाला आता मात्र चांगलीच चीड येऊ लागली. अंगावरची वस्त्रं सावरीत, मुकुट सारखा करीत तो भानुदासांना म्हणाला, "बघा शास्त्रीबुवा...मी ठरवलंच तर पंढरपुरात येऊन जातीने पाहीन बरं का सगळं." देवाला नावं ठेवणाऱ्याला ऐकतोय का काय भानुदासांसारखा भगवत् भक्त. त्यांनीही सांगितलं, "या या. मी तर म्हणतो याच. पाहा कसं आहे पंढरपूर. नाही ना पाहिलं अजून ? वीटेवर उभं, मकरकुंडलं ल्यालेलं, कटीवर हात घेऊन, मंदस्मित करीत साऱ्या विश्वाकडे पाहणारं शारंगधराचं ते रुप पाहिलं नाहीत ना अजून ? अहो काय सांगू तुम्हाला, ही तुमची रत्नं रत्नं म्हणता ना ती जात्यात भरडून त्याची रांगोळी काढतात आमच्या पांडुरंगाच्या देवळासमोर. तीही शेणाने सारवलेल्या प्रांगणात. हे जे वृक्ष वृक्ष म्हणता ना असली साधी झाडं नाहीतच हो पंढरपुरात. सगळेच्या सगळे कल्पवृक्षच. छायेत बसलात नि काही मागितलंत की त्वरित मिळेल अशी व्यवस्था. साध्यासुध्या गायीबियी तर नावालाही नाहीत पांडुरंगाच्या गावी. सगळ्याच्या सगळ्या कामधेनु. आणि देवाचं देऊळ ? देवाचा गाभारा ? त्याचं वर्णन काही माझ्यासारख्या पामराच्या वाणीला शक्य नाही इतकं ते प्रचंड तेजाने भारलेलं आहे." राजा म्हणाला, "अस्सं ? तरी म्हणजे साधारण काय ? सांगा तरी. आमच्या देवीपेक्षा देखणी असते का पूजा तिकडची ? इतकं आमच्या देवीइतकं भव्य आहे का तुमच्या पांडुरंगाचं देऊळ ? तुमच्यासारख्या गावोगावी जाऊन कथा सांगणाऱ्या फाटक्या लोकांचा देव तो, कसा असणार ? तसाच असायचा." एवढं ऐकलं मात्र आणि भगवंताच्या निंदेनी आता भानुदास पुरते संतापले. राजाला अद्दल घडलीच पाहिजे असं मनात आलं आणि भानुदास म्हणाले, "रागावू नका राजेसाहेब, पण देवी पंढपुरातल्या रुक्मिणी पांडुरंग मंदिराच्या महाद्वारासमोर जो रस्ता आहे ना त्यावर केर लोटतात केर. दिवसातून तीनदा !" आता हे ऐकल्यावर राजाच्या रागाचा पारा चांगलाच वर चढला. म्हणाला, "भटजी ? काय बोलता ?" क्षणात रागाने राजाच्या वाणीचा असा काही ताबा घेतला की ज्याचं नाव ते. राजा म्हणाला, " आता तुमची कथा बिथा काही नाही. थेट पंढरपुरात चला. आत्ताच्या आत्ता निघायचं. मी स्वतःच्या डोळ्यांनी सारं पाहीन आणि तुम्ही जे बोलला आहात त्यातली एकही गोष्ट खोटी निघाली तर लक्षात ठेवा की तुम्हाला तिथेच सुळावर चढवीन. प्राण घेईन प्राण." झाली ना पंचाईत ? काय गरज होती अतिशयोक्ती करीत जायची. अहंकाऱ्याचा खेळ त्याचा त्याच्यापाशी म्हणून सोडून द्यायला हवं होतं ना. आपण कुणीही त्यांच्याजागी असतो तर हेच केलं असतं की नाही ? अहो बळी तो कान पिळी हा सृष्टीचा नियम आहे. पण भगवत् भक्त आणि तुम्हा आम्हा सामान्यांमध्ये हाच फरक आहे बरं...देवाची निंदा, देवाला दुय्यम दाखवलं जाणं, देवाची टिंगल कधीही सहन करत नाहीत भक्त. मग त्यासाठी त्यांना त्यांचे प्राण गमवावे लागले तरी बेहत्तर. मग काय... पालख्या, हत्ती, घोडे, दिमतीला सेवक मंडळी, थोडीफार कुमक, प्रवासातल्या भोजनासाठीचं सामानसुमान, आचाऱ्यांचा कंपू, तंबूची कापडं, पाणी, सरबतं, आणखी काय काय मोठ्या लोकांच्या सगळ्या मोठ्या गोष्टी बरोबरीला घेऊन मजल दरमजल करीत आले राजेसाहेब भानुदासांबरोबर पंढरपुराजवळ. अगदी जवळ जवळ येत गेले आणि बघता बघता चंद्रभागा दिसायला लागली इतक्या जवळ येऊन पोहोचले. भगवंताच्या प्रेमापोटी धाडस तर केलं हो... आता पुढे काय ? रत्नांच्या रांगोळ्या नि कल्पवृक्ष कुठले हो ? वाळवंट भिमेकाठचं. दगडाच्या भिंतींचं देऊळ. नामाच्या प्रेमात बुडालेले भगवंताचेच भक्त नि अवघ्या भक्तीमय वातावरणानं भारलेला ऐहिक सुखांच्या आसक्तीपासून खूप खूप लांब पोहोचलेला हा परिसर. देवाच्या अस्तित्त्वानं, परमार्थ आणि अध्यात्माच्या तेजानं उजळणारा भोवताल. पाहता पाहता पंढरपूर दिसायला लागलं. लहानसहान घरं दिसू लागली. आणि आता अगदी पांडुरंगाचं देऊळ समोर नजरेच्या टप्प्यात आलं अगदी. राजाच्या भोई लोकांनी पालखी खाली ठेवली. राजेसाहेब बाहेर येऊन साधारणशा उंच जागेवर एक पाय रोवून, एक हात कमरेवर हिंदकळणाऱ्या तलवारीच्या मुठीवर ठेवून गरजले... "का रे बुवा ? हेच ना तुझं पंढरपूर ? रत्नाच्या रांगोळ्या, कामधेनु, कल्पवृक्ष...इथेच आहे ना ते सगळं ?" भानुदास पुढे येत म्हणाले. "तर तर...हे काय. हेच पांडुरंगाचं पंढरपूर. आम्हा भगवत् भक्तांचं माहेर. आईचं घर हेच." "हो ना ? मग कु़ठं आहेत दाखवा तुमचे कल्पवृक्षं. कुठयंत कामधेनु ? या दगडाच्या देवळात उभा आहे ना तुमचा पांडुरंग का कोण तो ?" आता मात्र भानुदासांचा नाईलाज झाला... "किती भार घालू रघुनायकाला, मजकारणे शीण होईल त्याला" म्हणताना समर्थ रामदासांच्या मनात जे भाव प्रगटले काही शतकांनी, तेच भाव भानुदासांच्याही मनी होते हो. देवाला का भार आपल्या शहाणपणाचा. पण आता करायचं तरी काय ? करणार काय ? जे आजवर सगळ्या भक्तांनी केलं तेच ! सर सर सर सर ओढली जाणारी तिची साडी मुठीतून निसटताना रजस्वला द्रौपदीनं "गोविंद" म्हणून ज्याला आर्त हाक दिली, कड्याच्या टोकावरून लोटून टाकलं गेलं तेव्हा "नारायण नारायण" असा अखंड नामजप सुरु ठेवीत प्रल्हादानं ज्याच्यावर विश्वास ठेवला, कुलक्षय घडताना पाहून विषादाने भरलेलं मन अर्जुनाने ज्या "माधवा"कडे हक्कानं मोकळं केलं, "कृष्णाय वासुदेवाय हरये परमात्मने, प्रणतःक्लेशनाशाय गोविंदाय नमो नम:" म्हणत हजारो राजांनी जरासंधाच्या विध्वंसाला घाबरून ज्याची करुणा भाकली, त्याच भगवंताला हाक मारली भानुदासांनी ! मनातल्या मनात हात जोडले, पांडुरंगाची मूर्ती डोळ्यांसमोर आणली आणि म्हणाले, "देवा...संतत्वाची उपाधी लोकांनी दिली खरी, पण किती रे मी दीन तुझ्या लीलेपुढे. काम, क्रोध, लोभ, मद, मोह, आणि मत्सराचा त्याग करून तुझ्याच नामात बुडालो म्हणून निश्चिंत झालो होतो पण माझ्या भगवंताविषयी क्षणभर वाईट शब्द ऐकले आणि क्रोध आवरला नाही रे. चुकलंच. चलाखी करू गेलो. पण आता हा राजा हट्टाला पेटला आहे. ऐकत नाही. आता तूच कसं ते यातून तारून ने." तोवर इकडे राजा आणखी चवताळला होता. म्हणाला, "काय रे बुवा...वाचा बसली का आता ? करु का सूळ तयार ?" भानुदास भानावर आले. डोळ्यांतलं पाणी पुसलं आणि म्हणाले, "राजेसाहेब, का इतके संयम सोडून वागता. रागावणार नसाल तर एक सांगू ?" "काय ते बोल चटचट" राजाने संतापून सांगितलं. मृदू स्वरात भानुदास म्हणाले, "आपण फार मोठी लोकं. आपले शौक मोठे. शिकारीला वगैरे जाणं, शस्त्रांचे खेळ, साम्राज्याचा विस्तार वगैरे वगैरे. नाही म्हटलं तरी अजाणतेपणी काही ना काही गोष्टी घडायच्याच अशा हातनं की ज्याला शास्त्रानं पाप मानलंय. तेव्हा असं करता का, राजेसाहेब एकदा या चंद्रभागेत स्नान करा बघू. भिमाई सगळं पाप नाहीसं करील नि मग बघा हे पंढरपूर नि इथला पांडुरंग. मी जे जसं सांगितलं तसंच्या तसंच दिसेल." राजाही आता ऐकण्यातल्या नव्हता. त्यानं पटापट अंगावरची उंची वस्त्रं उतरवली. दागिने काढले. तलवार अंगरक्षकाकडे सोपवली आणि दाण दाण पावलं आपटीत चंद्रभागेच्या पात्राकडे निघाला. पाण्यात उतरला. एक दोन तीन चार करीत चांगल्या दहा बुड्या मारल्या पाण्यात. आणि तिथूनच आवाज दिला, "का रे बुवा ? धुतली गेली ना पापं ? कुठंयंत तुझी रत्नं ? नि कुठंय तू सांगितलेलं पंढरपूर ?" भानुदासही आता अगदी निश्चिंतपणे देवावर भार टाकून मोकळे झालेले असल्यानं धीटाईनं म्हणाले, "हो हो. पापं धुतली गेली ना. पण ती गतजन्मांची होती बहुधा. जरा आणखी बुड्या मारा. या जन्माचं बिंब अजून उजळायचंय." राजा पुन्हा पाण्यात बुड्या मारायला लागला आणि इकडे भानुदासांनी हात जोडले, "देवा ? का रे परिक्षा पाहतोस भक्ताची ? मी काय माझ्या कुळाची महती गात हिंडतो का रे गावोगावी ? माझ्या घरादाराचं कौतुक सांगितलं का रे या राजाला मी ? तुझीच महती सांगितली ना रे ? मग का रे असा अंत पाहतोस. आई रखुमाई ? आपण तरी काहीतरी सांगा देवांना ? तुमच्या लेकराला सुळावर द्यायची का वाट पाहता ?" आणि मग... भक्ताने भावबळे रुक्मिणीवर कळवळून फक्त आळवला नि त्याला भक्ताची दया आली नाही असं होईल का ? तुम्ही आम्ही काय म्हणतो ते सोडा हो, साक्षात माऊली सांगून गेलेतच ना की, "एक तत्त्व नाम दृढ धरीं मना । हरीसी करुणा येईल तुझी ॥" राजाने पुन्हा एक बुडी मारली नि वर आला मात्र..... डोळे चोळत राहिला हो कितीतरी वेळ. चंद्रभागेच्या तीरावर एक दोन तीन चार नव्हे कल्पवृक्षांची अख्खी राई होती राई. एकेक एकेक पाऊल पुढे टाकीत पाण्याबाहेर जायला निघाला तर पायाला काही टोचलं म्हणून खाली पाहिलं तर जडजवाहिरांचा खच पडला होता दगडगोट्यांसारखा चंद्रभागेच्या पाण्यात. घाटाच्या पायऱ्या चढून वर आला. भानुदासांकडे पाहिलं आणि आदरानं हाक दिली, "महाराज...चला पांडुरंगाच्या दर्शनाला चला." वेगेवेगे देवळाकडे आले सगळेजण. देवळातून आत शिरणारच तेवढ्यात एक कोणीतरी स्त्री ओळखीची वाटली म्हणून राजानं मान वळवली आणि घळाघळा पाणी वाहून लागलं डोळ्यांतून... समोर त्याचं आराध्यदैवत असणाऱ्या त्या देवी होत्या. हाक मारली. देवींनी वळून पाहिलं, राजाच्या चेहऱ्यावरनं मायेनी हात फिरवला पण पुढच्या क्षणी परत फिरल्या. राजा मागे मागे धावला. म्हणाला, "कुठे निघालात देवी ? मी आजवर तुमच्या मूर्तीचीच पूजा करीत राहिलो. आज साक्षात समोर अवतरलात. आणि आता असंच जाऊ देईन ? सेवेची संधी द्या." देवी म्हणाल्या, "ते सेवा बिवा आपल्या घरी. इथे नाही. मला कामं आहेत चिकार. आणि मालकांचं लक्ष असतं बरं चौफेर. बोलत राहू नको माझ्याशी. जाऊ दे मला." राजा अचंबित झाला. "मालक ? कोण मालक ? तुम्ही कुणाच्या चाकरीत असणार ?" देवी म्हणाल्या, "ते काय मालक वीटेवर उभे आहेत आतमध्ये. तेच माझे मालक. माझ्या एकटीचे नव्हेत...साऱ्या विश्वाचे मालक तेच." राजाची बुद्धीच चालेनाशी झाली. कशीबशी देहाची झोल जाणारी पालखी त्यानं सावरली नि गाभाऱ्याकडे मान वळवली. पाहतो तर काय...किती किती पाहावं तरी काय... जैसा उपनिषदांचा गाभा । तैसा विटेवरी उभा । अंगीचिया दिव्य प्रभा । धवळिलें विश्व ॥ दोन्हीं कर कटीं । पीतांबर माळ गांठी । माळ वैजयंती कंठीं । कौस्तुंभ झळके ॥ कल्पदुम छत्राकार । तळीं त्रिभंगीं बिढार । मुरली वाजवी मधुर । श्रुति अनुरागें ॥ शंख चक्र गदाधरु । कासे सुरंग पीतांबरु । चरणीं ब्रीदाचा तोडरु । असुरावरी काढितसे ॥ डोळे दिपले हो राजाचे. हात जोडले गेले. मान वाकली. सगळा अहंकार गळून गेला. डोळ्यांतून वाहणारं पाणी थांबता थांबेना. भानुदासांनीही हात जोडले. देवाचं स्मितहास्य पाहून त्यांच्याही चेहऱ्यावर हसू उमटलं. पण यातून उद्भवलं मात्र भलतंच. राजा नव्या हट्टाला पेटला. पांडुरंगांपाशी जाऊन म्हणू लागला तुम्ही माझ्या विजयनगरात चला. इथे या दुष्काळी देशात काय ठेवलंय. मला तुमच्या पाहुणचाराची संधी द्या. चला पांडुरंगा चला. आता रुसलेल्या रक्मिणीमागे जो पार उत्तरेतून धावत धावत पंढरीपर्यंत आला तो काय अशा कुण्या राजाच्या सांगण्यावरनं पंढरपूर सोडून जाईल का ? पण राजा काही ऐकेना. प्रसंगाची नाजूक बाजू लक्षात घेत काही काळाने देवांनी युक्ती योजली. म्हणाले, "चल राजा...येतो तुझ्या विजयनगरात...पण एक अट मात्र आहे." राजा म्हणाला, "एकच का दहा सांगा. तुम्ही काय म्हणाल ते करतो. सगळ्या अटी मान्य. पण माझ्याबरोबर माझ्या नगरीत चला." "देव म्हणाले, थांब थांब. घाई करू नको. आधी अट ऐक. मग राजी हो. अट अशी की माझ्या कुठल्याही भक्ताला तुझ्या नगरीत कसलाही त्रास झाला, माझ्या भक्ताचा जर किंचितही छळ झाला, त्याची अवहेलना झाली तर मी तत्क्षणी त्याचेबरोबर पंढरीत परत येणार. चालेल ना?" "असं आम्ही का करू देवा. तरी तुमच्या समाधानासाठी सांगतो की अट मला मान्य. चला." ठरलं. देव पंढरी सोडून विजयनगरात निघाले. निघालेच काय काही काळातच पोहोचलेही. मोठ्ठं भलंथोरलं देऊळ बांधायला घेतलं राजाने. विठ्ठलाचं नवं देऊळ. तोपर्यंत देवाला लख्ख महालातच गाभारा स्थापून दिला. रोजची सेवा सुरु झाली. हे भलेमोठे हार येऊ लागले. सुगंधी अत्तरांचे अक्षरशः पाट वाहू लागले. नैवेद्याचा दिमाख वाढू लागला दिवसेंदिवस. सगळीकडे नुसता उत्सव सुरु होता. रोजचा काकडा, उपासना, सेवा, स्नान, भोजन, निद्रा सगळ्याची व्यवस्था चोख लावली गेली होती. इकडे पंढरीत मात्र देवाविना सारे अगदी कासाविस झाले. पण करणार काय ? देव स्वतःच्या मर्जीने विजयनगरात गेले तर आपण कसं काही बोलणार. सगळ्यांनाच चिंता वाटू लागली. मग काय, ज्येष्ठ म्हणून देवांना परत आणायची जबाबदारी पुन्हा भानुदासांवरच दिली गेली. त्यांचा नि राजाचा परिचयही होता. भानुदास आले पुन्हा विजयनगरात. यावेळी त्यांचं जंगी स्वागत करण्यात आलं. सगळा पाहुणचार कसा बसा अवघडून अवघडून स्विकारत जरा मोकळीक मिळताक्षणी ते पांडुरंगापाशी आले. म्हणाले, "का रे देवा लेकरांना एकटं टाकून इकडे आलास ? आम्हाला काय ठाऊक नाही का की तुला या सगळ्या वैभवाचा सोस नाही. या संपत्तीचं साक्षात नारायणाला ते काय अप्रुप असायचं ? नामाहुन प्यारं तुला काहीही नाही, नामाइतका तुला कशाचाही मोह नाही, भक्तीइतकं तुला दुसरं काहीही गोड लागत नाही, नि भक्तांच्या खऱ्या भावबळाविना तुला कशाचीही भूक नाही. मग का रे असा इथे उभा ? चल की रे तुझ्याच पंढरपुरात परत." पांडुरंग म्हणाला, "कसं आहे भानुदासा, तुम्ही भक्तांनी देवावर विसंबून नको त्या गोष्टी मांडायच्या, नि मग निस्तारायची वेळ आली की देवाकडे धावायचं हे कायमचंच आहे. अगदी तो माझा अर्जुन मला इतका प्रिय पण त्यालाही हे चुकलं नाही. मला ठाऊक आहे की तुम्हाला चैन पडत नाही माझ्याविना नि तुम्हालाही ठाऊक आहेच की मलाही तुम्हा सगळ्या भक्तांविना कुठेही फार काळ करमत नाही. पण सध्या असं कर, हा माझ्या गळ्यातला सोन्याचा हार घे नि तुझ्या गळ्यात घाल. आणखी काय सांगू ?" भानुदास रागावले. "देवा ? काय करता हे ? मी या सोन्यासाठी का आलो इथे ? हीच माझी भक्ती जाणलीत ? मला मागायचं तर काहीही नाही तुमच्या कृपेविना पण सोन्यापेक्षा तो वैजयंती हार द्या. माझ्यासारख्याला शोभेलही आणि तुमच्या गळ्यातला वैजयंती हार माझ्यासारख्या पामराला मिळणं याहून वेगळा मोक्ष म्हणजे तरी काय?" देवांनी काही ऐकलं नाही. "भानुदासा, आत्ता आधी मी सांगतो ते ऐक. तो सोन्याचा हार गळ्यात घाल नि तुझ्या कामाला लाग जा बघू. मला जरा विश्रांती घेऊ दे. हीच माझी आज्ञा." आता साक्षात भगवंताच्या आज्ञेपुढे काय बोलणार ना हो ? भानुदासांनी मुकाट्याने देवांनी दिलेला सोन्याचा हार परिधान केली, साष्टांग नमस्कार करून माघारी निघाले. महालात काही त्यांना चैन पडेना. म्हणून स्नान करून उपासनेला बसू या विचारानं नदीकडे गेले. तेवढ्यात इकडे देवाच्या सेवेत असलेल्या मंडळींना लक्षात आलं की देवाच्या गळ्यातला एक सोन्याचा हार गायब आहे. कुणीतरी चोरला ? चोरलाच असणार. इथे कुणाचं येणं जाणं नाही फारसं राजे आणि शास्त्रीबुवांशिवाय. मग एखाद्या अट्टल चोराव्यतिरिक्त हे काम कुणाचं असणार ? त्यांनी त्वरित राजाला याची माहिती दिली. राजाने सैनिक बोलावले, आदेश काढला. "लवकरात लवकर सगळ्यांनी कामाला लागा. देवांचा हार चोरीला गेलाच कसा ? गेलाच आहे तर आता सूर्यास्तापूर्वी तो हार सुस्थितीत मिळवा आणि चोराला चांगला चोप द्यायला परत आणा दरबारात नाहीतर गाठ माझ्याशी आहे." राजाचं अवसान पाहून फौजा नगरीत सगळीकडे धावत सुटल्या. ज्याला त्याला संशयित मानून झडती सुरु झाली. तिकडे भानुदासांनी वस्त्रं घाटावर काढून ठेवली. "देवाने दिलेला हार एखादी बुडी मारताना हरवता नये, देवाचा देवाला परत करून टाकू रात्री महालाकडे जाताना" असा विचार करून तो हारही कपड्यांजवळच ठेवला आणि नदीत उतरले. फिरता फिरता चार सहा सैनिक नदीघाटाकडे आले आणि एका सैनिकानं तो हार ओळखला. झालं...भानुदासांना पाण्यातून अगदी ओढीत बाहेर आणलं गेलं नि हारासकट दरबारात नेऊन हजर केलं. राजा संतापाने लालबुंद झाला होता. भानुदासांना काय चाललंय काहीच कळेना. त्यांनी राजाची आज्ञा तेवढीच ऐकली, "पांडुरंगाच्या गळ्यातल्या सोन्याचा हार चोरणाऱ्या या गुन्हेगाराला सुळावर चढवा!" मनातल्या मनात म्हणाले, "वाह देवा वाह...आता तुझ्या दर्शनाला यायचीही चोरी की रे ! आता काय कीर्ती होईल पुढे सगळीकडे तुझी ? की खऱ्याखुऱ्या भक्तीभावानं देवाच्या दर्शनाला जाणाऱ्यांच्या माथी चोरीचा आळ येतो आणि कृपा म्हणून काय मिळतं तर सुळावर दिलं जाण्याची शिक्षा!" देव नेहमीप्रमाणेच नित्यप्रशांत मुद्रेत उभं राहून, दोन्ही हात कटीवर ठेऊन हसत हसत सगळं बघीत होता नुसता. नदीतिरावरच सूळ तयार केला गेला. लोक जमले. नगरात दवंडी पिटून पिटून सगळ्यांना बोलावलं गेलं. आणि त्या बघ्यांच्या गर्दीसमोर नि राजाच्या आदेशानुसार भगवत् भक्त भानुदासांना सुळावर चढवलं गेलं ! पण देवाच्या योजनेचा आवाका इतकाच असेल का ? पुढच्या क्षणी सुळाचा कल्पवृक्ष झाला. सारा खेळ क्षणार्धात लक्षात आला आणि भानुदास गोड गळ्याने विठ्ठलभक्तीचा अभंग गाऊ लागले... जन्मोजन्मीं आम्हीं बहु पुण्य केलें । म्हणोनि विठ्ठलें कृपा केली ॥ राजाला नि उपस्थितांना काहीही कळायच्या आत अधिकारी स्वरात पांडुरंगांचा आवाज ऐकू आला, "राजा...पंढरपुराहून तुझ्या नगरीत येण्यापूर्वी सांगितलेली अट मोडलीस. माझ्या भक्ताला त्रास झाला. हा मी निघालो बरं का पंढरीत!" सगळी लीला राजाच्याही लक्षात आली. मेख उमगली. आपण ज्याला रे बुवा म्हणून एकेरीत हाक मारली, चोर समजून ज्याला सुळावर देऊ केलं तो भगवंताचा किती मोठा आणि किती लाडका भक्त होता याची जाणीव झाली. पण वेळ आता निघून गेली होती. संत भानुदासासोबत पांडुरंग पंढरपुराकडे निघाला. पांडुरंग ज्या दिवशी विजयनगरातून पंढरीत परतला तो दिवस म्हणजे कार्तिकी एकादशी. पंढरपूर जवळ आल्यावर म्हणे भक्तांनी थाटामाटात देवांचं स्वागत केलं. पुष्पवृष्टी केली, मंगलवाद्यांच्या आवाजाने आसमंत भरून गेला, साऱ्या पंढरीत आनंदीआनंद झाला. भानुदासांच्या अपार भक्तीच्या ऋणातुन मुक्त होण्यासाठी साक्षात भगवंतानेच पुढे त्यांच्या कुळात एकनाथ महाराजांच्या रुपात जन्म घेतल्याचं म्हटलं जातं. म्हणूनच, "भानुदासाचे कुळी महाविष्णूचा अवतार, क्षेत्र प्रतिष्ठान वस्ती गोदावरीतीर" असं त्यांचं वर्णन केलं जातं. देव भक्तासाठी काय काय करतो याचं कधीही पुसलं न जाणारं हे आणखी एक उदाहरण ! असा आहे भूत, वर्तमान आणि भविष्य या साऱ्यावर ज्याची सत्ता आहे तो, म्हणजेच भूतभव्यभवत्प्रभुः ! ☺ #कौस्तुभअरुण © कौस्तुभ अरुण आठल्ये, रत्नागिरी. कार्तिक शुक्ल प्रतिपदा १४ नोव्हेंबर २०२३ Disclaimer - This is a redeveloped version of "akhyayika", a tale told by ancestors, shared with only intention of "Prachar Prasar" of greatness of Sanatan Dharma and Lord Pandurang. The original scripts, incidents, beliefs, facts and its interpretation may vary from this particular write up. This post does not intend to disrespect anyone or anything in any form. This is personal piece of linguistic art distributed among readers for above mentioned purpose only.