मानव अधिकार आणि त्याचे पुरस्कर्ते

(जगाच्या कल्याण भाग २)

पददलित मानवाचे शोषण करण्याचा प्रयत्न जगातील अनेक राष्ट्रांमध्ये झाला आहे. मानवाला वंश, रंग,

रूप, धर्म, जात, लिंग, भाषा, राजकीय किव्वा इतर मतमतांतरं, शारीरिक स्थिती, आर्थिक स्थिती इत्यादी 

विषयांच्या आधारे पृथकरण करून त्या मधील उच्च नीचता यातील दारी वाढवायची आणि त्यांच्या 

दुबळेपणाचा फायदा आपल्या स्वार्था साठी करून घ्यायचा हि जगाची रीतच झाली आहे. जे हक्क 

आपण नैसर्गिक रित्या आपले मूलभूत हक्क समजतो, ते मिळवण्यासाठी आपल्या मागील पिढ्यानी किती 

कष्ट सोसले आणि लढा दिला याची आपल्याला कल्पनाच येणार नाही. जगातील महान विभूतींनी या 

बाबतीत वेळो वेळी लढा देऊन या वाईट चाली रीती मोडून काढण्यासाठी अनेक प्रयत्न केले आहेत. 

संयुक्त राष्ट्र परिषदेच्या सध्याच्या आकड्या नुसार अजून सुद्धा जगात ३ कोटी गुलाम आहेत त्या पैकी १.८ कोटी 

भारतात आहेत. गुलामांचे अनेक प्रकार आहेत ज्या मध्ये परंपरागत गुलामी, वेठबिगार, स्थलांतरित कामगार, 

बालमजुरी, लहानपणीच किंवा जबरदस्तीचे लग्न, वेश्याव्यवसायातील जबरदस्ती वगैरे. 

ख्रिस्तपूर्व ५३९ रोजी, जुन्या पर्शियाच्या (सध्याच्या इराणचा काही भाग) "सम्राट सायरसने" जेव्हा बाबिलोन संस्कृती (सध्याच्या बगदाद पासून ९४ किलोमीटर जवळ) असलेल्या राज्यावर विजय मिळवला आणि तेथील गुलाम, युद्धबंदी यांना मुक्त करून, सर्व  नागरिकांना आपला धर्म पाळण्याची, कायद्यासमोर सर्व सामान आहेत आणि त्यांचे मूलभूत हक्क सुरक्षित आहेत अशी ग्वाही एका मातीच्या दंडगोलावर (Cylinder) लिहून, त्याने आपला हा जाहीरनामा प्रजेसमोर मांडला, तो इतिहासातील प्रथम लिखित मानव अधिकार जाहीरनामा मनाला जातो.  

७ जून १८९३ रोजी पीटरमारित्झबर्ग या दक्षिण आफ्रिकेमधील एक लहान स्टेशन जवळ 

बॅरिस्टर मोहनदास क गांधी (महात्मा गांधी १८६९-१९४८) यांना, प्रथम वर्गाचे तिकीट बाळगून सुद्धा निव्वळ 

गोरा वंशीय नाही म्हणून, एका गोऱ्या नागरिकांच्या तक्रारीवरून, दुसऱ्या एका गोऱ्या  दक्षिण आफ्रिकी

अधिकाऱ्याने चालत्या गाडीतून ढकलून त्यांचे सामान गाडी बाहेर फेकले, त्या ठिकाणी महात्मांना साक्षात्कार 

झाला कि या अन्यायाविरुद्द आवाज उठवायला हवा. त्या साठी त्यांनी अहिंसा हे शास्त्र वापरून दक्षिण 

आफ्रिकेत, वंशभेदावर  मोठा लढा उभारला. आपल्या आयुष्याच्या शेवटपर्यंत ते मानवजातीवरील या आणि 

इतर अन्यायाविरुद्ध लढत राहिले.

अमेरिकेचे ३२ वे राष्ट्रपती फ्रँकलिन डी रुझवेल्ट यांची पत्नी एलानोर रुझवेल्ट (१८८४-१९६२), एक मुत्सद्दी 

राजकारणी, हिने मानव अधिकार या विषयात महत्वाचे योगदान केले आहे. १९४६ रोजी आपल्या पतीच्या 

निधनानंतर (१९४५), त्या अमेरिकेच्या प्रतिनिधी म्हणून, संयुक्त राष्ट्र परिषदेच्या, मानव अधिकार 

आयोगावर नेमल्या गेल्या. त्या ठिकाणी त्या आयोगाच्या अध्यक्षा म्हणून त्यांनी तयार केलेले 

"संयुक्तराष्ट्र मानव अधिकार जाहीरनामा"  हा या विषयातील मैलाचा दगड मनाला जातो.

आपल्या माहितीसाठी पुढील गोष्टी देत आहे. "संयुक्तराष्ट्र मानव अधिकार जाहीरनामा या मध्ये 

एकंदर ३० कलमे आहेत त्याचा सारांश थोडक्यात खालील प्रमाणे:

“कोणत्याही मूलभूत मानवी हक्कांसाठी वंश, रंग, रूप, धर्म, जात, लिंग, भाषा, राजकीय किव्वा इतर 

मतमतांतरं, शारीरिक स्थिती, आर्थिक स्थिती, मूळ-राहता किव्वा नागरिकत्वाचा देश इत्यादी विषयांच्या 

आधारे असमान वागणूक देता येणार नाही.  विचार स्वतंत्र; अभिव्यक्ती स्वतंत्र; जीवन, स्वतंत्र आणि 

सुरक्षिततेची हमी; सर्व प्रकारच्या गुलामी आणि छळवादापासून पासून मुक्तता; कायद्यासमोर सर्व सामान आहेत 

आणि सर्वाना अन्याया विरुद्ध कायद्याचे सौरक्षण आहे; आरोप किव्वा गुन्हा सिद्ध होई पर्यंत सर्व निर्दोष मानले 

जातील; प्रत्येकाला आपले जीवन खाजगी ठेवण्याचा अधिकार; स्वतःच्या देशात मुक्त संचार करायला परवानगी;

केव्हाही स्वतःच्या देशाबाहेर जाण्याचा आणि देशामध्ये परत येण्याचा अधिकार; सबळ कारणाशिवाय तुरुंगवास नाही; 

देशांतर्गत अन्यायकारक वागणूक मिळत असल्यास दुसऱ्या देशाचा आश्रय घेण्यास सवलत; स्वतःच्या देशाचा नागरिक 

बनण्याचा हक्क; लग्नाचे वय असलेल्या प्रत्येक व्यक्तीला लग्न करण्याचा आणि परिवार वाढवण्याचा अधिकार आणि 

असा परिवार समाजाचा एक घटक म्हणून ओळखला जाईल; स्वतःची किव्वा आपल्या समूहाची मालमत्ता बनवण्याचा 

अधिकार आणि अशी बनवलेली मालमत्ता आपणाकडून बेकायदेशीर रित्या कोणीही हिरावून घेऊ शकणार नाही; आपली 

मते स्वतंत्रपणे किव्वा समूहाने मांडण्याचा अधिकार परंतु आपण कोणत्याना कोणत्या समूहाचा भाग असण्याची सक्ती 

असणार नाही; प्रत्येकाला थेट किव्वा आपल्या प्रतिनिधींमार्फत देश कारभारामध्ये भाग घेण्याचा अधिकार; सर्वाना 

सार्वजनिक सेवा सामान न्यायाने मिळण्याचा अधिकार; प्रत्येकाला प्रतिष्ठितपणे जगण्यासाठी लागणारी,  आपआपल्या 

उत्पन्नाच्या साधनांवर अवलंबून सर्व सामाजिक सार्वजनिक सुरक्षा देण्याची जबाबदारी त्या त्या देशांची; आपल्या 

निवडीची नोकरी/व्यवसाय करण्याचा, त्या साठी योग्यती कामाची वेळ, विश्रांतीची वेळ, त्या दर्जाला साजेसा सामान 

मोबदला मिळण्याचा अधिकार असून तो कोणत्याही संघटनेला जोडला जाण्याचा अधिकार; मानवअधिकारांना समजावून 

देणाऱ्या आणि मानवाचा सर्वांगीण विकास करणाऱ्या शिक्षणाचा हक्क त्या पैकी प्राथमिक शिक्षण मोफत असण्याची 

अपेक्षा;पालकांनि आपल्या पाल्याला कोणते शिक्षण द्यावे यासाठी पालकांच्या मताला अग्रक्रम; आपण आपल्या निवडीच्या 

कोणत्याही समूहाचा सांस्कृतिक कार्यक्रमामध्ये भाग घेऊ शकतात परंतु तो भाग घेण्यासाठी आपणास कोणीही सक्ती करू 

शकणार नाही.” 

कैसर चावेझ या मेक्सिकन अमेरिकन विभूतीने अमेरिकेतील लॅटिन अमेरिकन शेत मजुरांसाठी केलेला अहिंसक लढा प्रसिद्ध आहे.

डॉ मार्टिन ल्युथर किंग या पाद्र्याने आफ्रिकन वंशाच्या अमेरिकन लोकांसाठी वांशिक भेदभावापासून मुक्तता आणि नागरी हक्क या साठी केलेला अहिंसक 

आणि सविनय कायदेभंग लढा जगाच्या इतिहासात प्रसिद्ध आहे. त्या साठी त्यांना शांततेचे नोबेल पारितोषिक मिळाले परंतु त्यांच्या या 

लढ्यामुळे त्यांना आपला प्राण गमवावा लागला. त्यांच्या विरोधकांनी त्यांची हत्या केली. त्यांच्यावर महात्मा गांधी आणि 

अब्राहाम लिंकन यांच्या विचारांचा प्रभाव होता.  

दक्षिण आफ्रिकेतील नेल्सन मंडेला यांनी आफ्रिकेतील गोऱ्या लोकांची वांशिक दादागिरी संपवण्यासाठी आणि 

काळ्या लोकांचे मूलभूत हक्क मिळवण्यासाठी केलेल्या लढ्यामुळे त्यांना २८ वर्षे तुरुंगवास पत्करावा लागला. 

त्यांचा या कामाचा मोबदला त्यांचा नवीन राजकीय समीकरणात दक्षिण आफ्रिकेचे अध्यक्ष होण्यात मिळाला. 

त्यांच्या कामाबद्दल १९९० साली त्यांना भारत सरकारने भारत रत्न दिले तर १९९३ साली त्यांना शांततेचे नोबेल 

पारितोषिक मिळाले.

दक्षिण आफ्रिकेतील दुसरे महत्वाचे नेते डेस्मंड टुटू यांनी सुद्धा वंशवाद, गरिबी हटाव, एच आय वि, लिंगभेद 

आणि संबंधित विषय, क्षयरोग आणि त्रितिय पंथीय यांचे साठी खूप काम केले त्यामूळे  त्यांना १९८४ साली 

शांततेचे नोबेल पारितोषिक देण्यात आले.  

भारतमध्ये राजा राम मोहन रॉय यांनी सती प्रथा बंदीसाठी केलेले प्रयत्न; दयानंद सरस्वती, महर्षी धोंडो केशव 

कर्वे (१९५८ भारत रत्न), मदन मोहन मालवीय(२०१४ भारत रत्न), रमाबाई रानडे, विष्णू शास्त्री पंडित इत्यादी 

विभूतींनी केलेले स्त्रि शिक्षण, स्त्री हक्क आणि विधवा कल्याणविषयीचे लढे; लोकमान्यांनी स्वराज्य हा माझा 

जन्मसिद्ध हक्क आहे म्हणून केलेली गर्जना; महात्मा ज्योतिबा फुले, शाहू महाराज आणि  डॉ. 

बाबासाहेब आंबेडकरांनी (१९९० भारत रत्न) केलेली "अस्पृश्यता निवारणाची चळवळ" याला जगात 

तोड नाही(त्या मुळे ४०% समाज जो कष्टकरी होता परंतु त्याला समाजात मनाचे स्थान नव्हते अशा 

सर्वाना मुख्य प्रवाहात सामील करून घेऊन भारताचा सर्वांगीण विकास होण्यास समाजाचा एक घटक 

म्हणून त्यांचा सुद्धा हातभार लागावा अशी व्यवस्था केली); विनोबा भावे(१९८३ भारत रत्न)यांनी केलेली 

भूदान चळवळ ज्यामुळे भूमिहीन शेतकऱ्यांना श्रीमंत जमीनदारांकडून मिळालेल्या जमिनी आणि पुढे आलेला 

कसेल त्याची जमीन हा कुळ कायदा; बाबा आमटे, विकास आणि प्रकाश आमटे यांनी सुरु केलेले कुष्ट रोग 

सेवा आश्रम; संत मदर तेरेसा (१९८० भारत रत्न) यांनी गाठलेली सेवेची परिसीमा, स्वामी विवेकानंदानी 

स्थापन केलेले "रामकृष्ण मिशन आश्रम" मानव सेवा हीच ईश्वर सेवा समजून मानवाच्या उत्थापनासाठी 

काम करतात. हि सर्व कार्ये मानवाला आपल्या योग्य स्थानावर नेण्यास मदत करतात. भारतीय संतांनी 

तर त्याही पलीकडे जाऊन हे विश्वची माझे घर, आणि ईश्वर सर्व भूतात आहे, चरा चरात आहे, वृक्ष वल्ली 

आम्हा सोयरे वनचरे असे मानून त्या प्रमाणे आपले आयुष्य लोक कल्याण आणि सृष्टी कल्याणासाठी वेचले आहे.

आपल्या पूर्वजांनी आपल्यासाठी फार मोठा ठेवा ठेवला आहे त्याचा आपण शर्थीने सांभाळ करूया. वरील सर्व विभूती 

"जगाच्या कल्याणा संतांच्या .. " उक्तीला पात्र आहेत असे मला वाटते. त्यांना माझा प्रणाम.

माधव भोळे (मोबा: ८४५१८८६७५९) Email madhavbhole99@gmail.com

(वरील लेख लेखकाच्या परवानगी शिवाय अन्यत्र छापू नये. )

14.NOV.2016