आपण आणि आपली गावे

आपण आणि आपली गावे

अरे कुणी चहा द्याल का चहा? !!! हे वाक्य कोणा नाटकातील नसून सध्या गावोगाव असलेल्या परिस्थितीचा परिपाक आहे. आपण गावाला जातो त्या वेळी तेथील अवस्था बघून अस्वस्थ होतो. जेथे पन्नास पन्नास घरे चालू होती तेथे आज बहुतेक गावात २-४ घरे ब्राह्मणाची  राहिली आहेत. इतर समाजाची अवस्था सुद्धा तशीच कठीण आहे. होळी आणि गणपती किव्वा सुट्यांचे दिवस सोडले तर गाव भुताने पछाडल्या सारखे दिसते. आपण जरी शहरात राहत असलो तरी गावाशी आपली नाळ जुडली आहे. आपले पूर्वज गावात जन्मल्या मुळे आणि आपली मुळ घरे आणि देव देवता गावात असल्यामुळे आपल्याला गावाबद्दल फार आपुलकी आहे. गावातील सध्या गंभीर परिस्थिती बघता. विचार करायची वेळ येते का हि अवस्था झाली असेल.

गाव पूर्वी बारा बलुतेदरनि बसलेले होते. बारा बलुतेदार म्हणजे बारा प्रकारचे कष्टकरी जसे कि सोनार, न्हावी, धोबी, कुंभार, सुतार, लोहार, चांभार, कोळी, मांग, ढोर, चौकीदार आणि गुरव तसेच ते १८ अलुतेदारानी नटलेले होते. १८ अलुतेदार  म्हणजे तेली, तांबोळी, साळी, संगर, माळी, शिंपी, गोंधळी, भाट, डावर्या, ठाकर, मुलांनी, गोसावी, वाजंत्री, घडशी, कलावंत, कोराव, तारल, भोई. (श्री क्षेत्र सिद्धगिरी मठ, कणेरी, तालुका करवीर, जिल्हा कोल्हापूर  येथे एका संग्रहालयात या विषयावर एक कायम स्वरूपी मेणा चे प्रदर्शन आहे तेथे आणखी माहिती घ्यावी). अशा प्रकारच्या विविध ज्ञानी आणि कष्टकरी माणसांनी भरलेला गाव स्वयंपूर्ण होता. गावातील प्रत्येकाला लागणाऱ्या वस्तू, सुविधा, सेवा आणि गरजा तेथेच उपलब्ध होत्या. शेतीमध्ये अधिक उत्पन्नासाठी केमिकल खते वापरत नव्हते त्या मुळ्ये शेतीचे उत्पन्न सुद्धा पुरेसे होत होते. मुख्य म्हणजे सर्व शेते लागवडीखाली होति.

मग इंग्रज्यांचा राज्यात, साचेबंद शिक्षण आले. हाती लोहाराचा घण जावून लेखणी आली. सुधारणेचा नावाखाली ज्याला साचेबंद अभ्यासात रुची नाही त्याला सुद्धा इंग्रजी, भूगोल, गणित, इतिहास वगैरे विषय घोकून पाठ करावे लागले. सोनार, शिल्पकार, लोहार, शाहीर, तांबट वगैरे मंडळीना हवे असलेले व्यवसायोपयोगी पारंपारिक शिक्षण मिळणे बंद झाले. लोकसंख्या वाढत चालल्यामुळे एक भाऊ सोडून बाकी सर्व रोजगारासाठी गावाबाहेर पडू लागले.त्याच वेळी कुळ कायद्याचा नावाखाली खोतांचा नावावर असणाऱ्या जमिनी कुळान कडे गेल्या आणि शेतीचे तुकडे झाले.  सरकारने छोट्या शेतकर्यांना शेती दिली परंतु निसर्गावर अवलंबून असलेली शेती व्यावसाईक दृष्ट्या न झाल्यामुळे (Economy of scale) एका चांगल्या योजनेचे बारा वाजले आणि शेतकरी शेतातून पसार झाला. त्यात शहरी गेलेले भाऊबंद आई वडिलानंतर गावातील भावाला विचारात नसल्यामुळे त्याला आपल्या संसारासाठी हात पाय हलवणे क्रमप्राप्त झाले व तो सुद्धा घराबाहेर पडला.. त्यातच इश्तेतीसाठी भाऊबंद आपसात झगडू लागले. जिवंत असताना भावाला न विचारणारे भाऊ तेराव्याला वाटणीला हजर झाले. जमिनी अल्प मोबदल्यात परकीयांचा हातात जाऊ लागल्या आणि उपजाऊ जमिनीवर धनिकांचे बंगले थाटले आणि तेथे गावातल्या भगिनी राखण करू लागल्या.

पायाभूत सुविधांच्या कमतरतेमुळे नवीन उद्योग शहरातच राहिले आणि मागास भागातील उद्योग फक्त कागदावरच राहिले.  त्यामुळे गावातील लोकांचे लोंढे शहरात येऊ लागले आणि गावे ओस पडू लागली. महात्मा गांधींचा स्वप्नामधील भारत स्वप्नामधेच राहिला. पंचवार्षिक योजनेमधील नियोजित सिंचन प्रकल्प २०-२० वर्षानंतर सुद्धा कार्यान्वित न झाल्यामुळे पाण्याअभावी शेते करपू लागली आणि शेतकरी हवालदिल होऊन आत्महत्या करू लागला. त्यात कोकणासारख्या वन श्रुष्टीनि नटलेला प्रदेश ओस पडल्यामुळे सरकारी कृपेने माकडे आणि वानरे यांचे प्राबल्य माजले आणि उरले सुरलेले बागायती उत्पन्न सुद्धा शेतकऱ्यांचा हातातून निसटले. साहजिकच उत्पन्नापेक्षा जास्त खर्च होऊ लागल्यामुळे तरुण वर्ग गावाकडे पाठ फिरवू लागला. आज गावामध्ये रस्ते, वीज, पाणी, टेलिफोन, टीवी या सारख्या सुविधा होत आहेत पण उत्पादक लोकसंख्या कमी झाली आहे. गावातील देव देवतांचे संस्कार करायला माणसे नाहीत. मोठ मोठी देवळे आहेत पण कचरा काढायला माणसे नाहित. वार्षिक उत्सव झाल्यावर दोनच दिवसात त्याची प्रचीती येते. त्यातच शिक्षणा मुळे समज आलेल्या समाजा मध्ये वर्ग कलह वाढत चालला. एकमेकांचा नादाला लागून समाजाचे संबंध बिघडवण्याचे आणि असलेल्या परंपरांना जाणीवपूर्वक छेद देवून समाजामध्ये तेढ निर्माण करण्याचे प्रयत्न होत आहेत.

याला उपाय काय? परत आपली गावे गुण्या गोविंदाने नांदतील काय? उत्तर कठीण आहे. विकासाची गंगा जर शहरांकडून गावाकडे आली, गावाजवळच जर स्थानिक लोकांना रोजगार मिळाला, शहरातील पगार आणि गावातील पगार यातील तफावत दूर झाली, शेतीला पूरक जोड धंद्यांसाठी सरकारने कसून प्रयत्न केले आणि पायाभूत सुविधा आणि शिक्षण, आरोग्य इत्यादी सुविधा गावागावात पोहोचल्या तर कदाचित परत गावे सुजलाम सुफलाम होतील अशी आशा करून आपला निरोप घेतो अशा गावात परत यायला, 

माधव गणेश भोळे  (भ्रमण ध्वनी ८४५१८८६७५९)

30.Nov.2015