अस्मिता आणि प्रगती

 अस्मिता आणि  प्रगती

दोन दिवसांपूर्वी मी अमेरिका आणि भारत या दोन देशातील नागरिकांच्या सांस्कृतिक आणि वैचारिक दरी बद्दल लिहिले.

त्यावर काही लोकांनी नाराज होऊन आपल्या प्रतिक्रिया जोरदार शब्दात मांडल्या. खरे म्हणजे त्यांना माझ्या पोस्ट चा अर्थच कळला नाही. 

त्यांच्या मते अशी तुलना मी करायला नको होती किंवा त्या दरी ची कारणे समर्पक पणे मांडण्याचा त्यांनी प्रयत्न केला. माझे मत थोडे वेगळे आहे. आम्ही कोण आहोत हे आम्हाला माहीत आहे आणि त्याबद्दल आम्हाला सार्थ अभिमान असणे आवश्यक आहे पण अभिमान, दुराभिमान नसावा असे मला वाटते. संत कबीर म्हणतात शरीर स्वच्छ व्हायला हवे असेल तर साबणाची गरज आहे तशीच आपल्यात सुधारणा हवी असेल तर टीका ही आपत्ती न मानता तिचे स्वागत होणे आवश्यक आहे. त्या टिकेतील तथ्य समजावून घेऊन ज्या ठिकाणी आपण कमी आहोत किंवा जेथे सुधारणेला वाव आहे त्या ठिकाणी टीका आपल्याला उपयोगी आहे. आता कोणी म्हणेल टीका रास्त असावी तर मी म्हणेन त्यातील रास्त भाग आपण निवडावा. म्हणतात ना beauty is in beholders eyes. प्रत्येकाचा त्या टिकेकडे बघण्याचा आपापला दृष्टीकोन असतो. तो सकारात्मक असेल तर आपल्यामधील कमी आपण दूर करू शकू.

आता राहिला प्रश्न मूळ विषयाचा. मला एवढेच म्हणायचे होते की शेतकऱ्यांचे प्रश्न गहन आहेत. त्यांच्या उत्पादनाच्या खर्चा पासून त्यांच्या नफ्या पर्यंत तसेच त्यांचे उत्पादनासाठी लागणारे शास्त्रीय संशोधन, पीक, पाणी, बियाणे, नवीन वाण, जास्त उत्पादन क्षमता देणारे वाण, खते तसेच ऑरगॅनिक खते  या गोष्टींवर राष्ट्रीय विचार विनिमय न होता फुटकळ प्रयत्न चालले आहेत. कर्ज माफी हा त्यावरील कायम स्वरूपी उपाय नाही. आमचे नेते अगदी इस्रायल पासून ते इतर विविध देशात जाऊन शेतीचा अभ्यास दौरे करतात तसेच प्रगतिशील शेतकरी म्हणून अनेकांना पुरस्कार मिळतात परंतु समग्र विषयाचा अभ्यास करून त्यावर सरकारी तसेच खाजगी धोरण आखून त्यामुळे देशाचा शेतीविषयक विकास होणे आवश्यक असताना याना बैल गाडा शर्यतीचा निकाल आपल्या बाजूने लागला म्हणून जो उन्माद झाला तो अनाठायी आहे असे मला वाटते.

 एक वर्षांपेक्षा जास्त चाललेले शेतकरी आंदोलन संपूर्ण लोकशाहीला धब्बा आहे. लोकहिताचे निर्णय घेण्यापूर्वी, घेताना किंवा घेतल्यानंतर ते कसे उपयुक्त आहेत या बद्दल जनजागृती करणे जेणेकरून शेतकऱ्यांमध्ये पसरलेले गैरसमज दूर करणे हे देशाच्या माहिती आणि प्रसारण करणाऱ्या सरकारी विभागाचे तसेच खाजगी वृत्तपत्र आणि टीव्ही प्रसार माध्यमांचे कर्तव्य होते आणि आहे आणि ते करण्यात आपण देश, सरकार आणि समाज म्हणून कमी पडलो, या विरुद्ध शेतकरी अहित करणारे, भ्रामक कल्पना राबवणारे आपला दुष्ट हेतू सफल करण्यात सफल झाले हे चूकच. कोणीतरी कॅनडा मधील सरदार किंवा त्यांचे संघटन, मिया खलिफा सारख्या किंवा ग्रेटा थाम्बर्ग सारख्या या देशाशी समबंधीत नसलेल्या किंवा या प्रश्नांची जाण नसलेल्या व्यक्ती जेव्हा या आंदोलनाला पेटवायचा प्रयत्न करतात तेव्हा आपल्या देशाबाहेर  किंवा देशांतर्गत देश विरोधी कारवाया करणारे देशाचे हितशत्रू  शोधून काढून त्यांना ठेचून काढण्यात आपला इंटिलीजन्स विभाग कोठेतरी कमी पडला हे म्हणावेच लागेल. हीच गोष्ट शाहीन बागेच्या हिंसाचाराचे वेळी झाली होती आणि तरी सुद्धा आपण धडा घेतला नाही. आपले मूळ प्रश्न सोडवण्यात आपण कमी पडतो तरी सुद्धा आमची अस्मिता आड येते. आम्ही दुसऱ्याची शॉर्टफोल बघायला जातो पण आमचे शॉर्टफोल मान्य करायला आम्ही तयार नाही. 

अमेरिकेकडे पैसे आहेत, ते आमच्या आधी 172 वर्ष स्वतंत्र झाले, त्यांच्याकडे आमच्या पेक्षा कमी लोकसंख्या आहे म्हणून ते प्रगत झाले ही कारणे सम्पूर्ण खरी नसून, ते एखाद्या प्रश्नाकडे निःपक्षपाती बघतात, त्याच्या मुळाशी जाण्याचा प्रयत्न करतात, योग्य नियोजन आणि त्याची अंमलबजावणी करतात, जे प्रोजेक्ट हातात घेतात त्यावर ते मनपूर्वक काम करतात, धरसोड वृत्ती करत नाहीत ही त्यामागची खरी कारणे आहेत. आमच्याकडे शासनकर्ते बदलले की विकासाचे आराखडे बदलतात, योजना बदलतात. आम्हीच तयार केलेल्या योजना आम्हीच अर्धवट सोडतो कारण त्यावर सम्पूर्ण  नियोजन केलेले नसते. उदा. वाजपेयी असताना नदी जोड योजना या साठी एक स्वतंत्र मंत्रालय आहे. ही योजना पहिली इंदिरा गांधी असताना 1982 साली नॅशनल रिव्हर लिंकिंग प्रोजेक्ट ही कल्पना काढली. केन बेटवा प्रोजेक्ट जो 1982 साली तयार झाला परंतु 2016 साली त्यावर काम झाले आणि  2021 साली 44,000 कोटी श्री नरेंद्र मोदींनी 10 डिसेंबर 2021 ला मान्यता दिली आणि पुढील 8 वर्षात तो पूर्ण होईल असे नियोजन आहे. जर एका प्रोजेक्ट ला सुरू व्हायला एवडी वर्ष गेली तर 30 इंटर लिंक रिव्हर प्रोजेक्ट नि 37 इंटर स्टेट प्रोजेक्ट ला किती वेळ आणि किती पैसे लागतील. 1982 साली या संपूर्ण प्रोजेक्ट ची किंमत 18000 कोटी रुपये होती पण आता 40 वर्षानंतर त्यातील फक्त एकाच इंटर स्टेट प्रोजेक्ट ची किंमत 44,000 कोटी होते याचा अर्थ ही अक्षम्य फायनान्शियल मिस मॅनेजमेंट आहे कारण जर ही।योजना कर्ज घेऊन केली असती तर त्याचे परिणाम लवकर दिसुन त्यातुन शेतकऱ्यांची उत्पादकता वाढून ते कर्ज केव्हाच फेडले गेले असते. 

अमेरिका खूप पैसे खर्च करते म्हणून संशोधन होते पण येथे पीएचडी  मंडळींचे थेसिस पैकी अनेक थेसिस फक्त नोकरीत प्रमोशन मिळावे किंवा एखादी ठरावी सॅलरी ग्रेड मिळावी  म्हणून तयार केले जातात त्याला काय करणार? 3000 वर्षांपूर्वी संशोधन झालेले आयुर्वेद शास्त्र गेल्या 3000 वर्षात फारच थोडे बदलले किंवा त्यात नवीन संशोधन  फार कमी झाले आहे. खरे म्हटले तर वैद्यक शास्त्रातील आधुनिक मशिनरी बघता त्यात संशोधन व्हायला खूप वाव आहे. आम्ही फक्त आमच्या पूर्वजांच्या पराक्रमावर फुशारक्या न मारता आवश्यक असेल तेथे किंवा संशोधनाला किंवा सुधारणेला जेथे वाव असेल तेथे ते आपण केले तर आपली प्रगती होईल.

असो मला एवढेच म्हणायचे आहे की आपली अस्मिता आणि स्वाभिमान आपल्या प्रगतीचा आड येता कामा नये. जेथे सुधारायला वाव असेल तेथे ती करायलाच हवी. बदल हा प्रगतीचा स्थायी भाव आहे.

माधव भोळे

भारत आणि अमेरिका, सांस्कृतिक आणि वैचारिक दरी

 भारत आणि अमेरिका, सांस्कृतिक आणि वैचारिक दरी

काल भारतीय सुप्रीम कोर्टाने कडक नियम पाळून बैल गाडा शर्यतीला परवानगी दिली आणि महाराष्ट्रातील स्थानिक शेतकरी जेसीबी च्या साहायाने गुलाल उधळत स्थानिक नेत्यांना घेऊन ढोल ताशाच्या नादावर जोरदार नाचताना दिसले . लाखो शेतकरी कर्जबाजारी असताना आणि हजारो शेतकरी आत्महत्या करत असताना बैलगाडा शर्यत सुरू झाल्यामुळे होणाऱ्या मनोरंजनातून काही तास का होईना, त्यांच्या जगण्याचा आधारच निर्माण झाला अशीच त्यांच्या मनात भावना दिसली.  असो कोणाचा आनंद कशात असेल हे सांगणे कठीण आहे. 

त्याचवेळी म्हणजे 15 डिसेंबर 21 रोजी,  गेल्या  28 एप्रिल 2020 ला नासा या अमेरिकन अंतराळ संशोधन संस्थेने सूर्याच्या बाहेरील कोरोना या तप्त ( सूर्याचे पृष्ठभागावरील तपमान सुमारे  5,600 सेल्शियस तर आतील तपमान सुमारे 1.5 कोटी सेल्सिअस एवढे आहे) वातावरणातील भागात जाऊन त्याचा अभ्यास करणाऱ्या पारकर सोलर प्रोब या अवकाश यानाने आणलेल्या माहितीच्या आधारे सूर्याभोवती चुंबकीय क्षेत्राचे नागमोडी वळण घेत असणारे वारे वाहात असून त्याशिवाय आणखी काही माहिती मिळत आहे का याचा शोध घेत आहोत असे जाहीर करून मानवजातीला मिळालेल्या अवकाशाबद्दलच्या आणखी काही माहितीला प्रसिद्धी दिली. विशेष म्हणजे हे सोलर प्रोब अवकाशयान ताशी 5 लाख किलोमीटर एव्हड्या वेगाने जात असून जर काही कारणामुळे ते अपेक्षेपेक्षा जास्त तापले तर पटकन त्या वातावरणातून बाहेर पडण्यासाठी हा वेग आवश्यक आहे असे लक्षात घेऊन बनवले असून ते उत्तम रीतीने आपले कार्य करत आहे असे जाहीर केले. अर्थातच या संशोधनाचे पाठी लाखो प्रयोग आणि संशोधने झाली असल्याशिवाय या उच्चतम पातळीला अमेरिका येणे शक्य नाही हे लक्षात घ्यायला हवे. आमची सर्वात वेगवान जेट फायटर विमाने ताशी 7,200 किमी एवढीच वेगाने  धावत असताना ताशी 5 लाख किलोमीटर एव्हडा वेग असणारे अवकाशयान तयार करणे आणि त्या वेगात आणि त्या तप्त वातावरणातसुद्धा त्याच्याबद्दल  माहिती गोळा करण्याचे काम करणे हे संशोधनाची पराकाष्टा आहे असे म्हणायला हरकत नसावी.

दोन संस्कृती मधील हा फरक नक्कीच लाक्षणिक आहे. शिक्षण, संशोधन, व्यापार, शस्त्रास्त्र, शेती  अशा अनेक विषयात अमेरिका भारतापेक्षा कैक पटीने पुढे आहे कारण ती मंडळी आपापल्या विषयात झोकून देऊन काम करतात, नुसतेच राजकारण करत नाहीत. हीच त्यांची संस्कृती आहे. आम्ही भारतीय प्रत्येक विषयात राजकारण आणि राजकारणात प्रत्येक विषय घालून घुसळत बसतो है दुर्दैव आहे.

माधव भोळे

Kashmir Tour, My Observation

 ऑक्टोबर महिन्यात श्रीनगर येथे 4 दिवस जाण्याचा योग आला. तेथील काही व्यक्तींशी बोलायला संधी मिळाली. माझे अवलोकन खालील प्रमाणे.

१) तरुण मंडळी भरकटलेली आहेत. त्यांना शाळेपासूनच शिकवले जाते की भारत वेगळा देश आहे आणि काश्मीर स्वतंत्र आहे.

२) तरुण मंडळींचा प्रश्न होता की आम्ही जर भारतीय आहोत असे आपण म्हणता तर येथे जागोजागी मिलिटरी कशासाठी? एवढ्या बंधनात आम्हाला का ठेवले आहे? दर पाच मिनिटांनी बंदूकधारी दिसत आहेत. तुम्हाला हेल्मेट घालण्याची किंवा मास्क लावण्याची सक्ती केली तरी तुम्ही अस्वस्थ असता मग येथे तर गेले 70 वर्ष मिलिटरी राज्य करत आहे ते आम्ही का सहन करायचे?

आम्ही ज्यावेळी प्रवास करत होतो त्यावेळी अमित शाह तेथे भेट देणार होते आणि श्रीनगरचा काही भाग जेथे मिलिटरी एस्टेबलिशमेन्ट आहे तेथे अक्षरश: दर 2 मिनिटांनी आर्मरड व्हेईकल त्यावर पाठी, पुढे, डाव्या, उजव्या बाजूला स्टेनगनवाले बंदूकधारी होते. शिवाय दुकानांच्या छपरावर सुद्धा उभे होते. जम्मू, श्रीनगर रस्त्यावर मिलिटरी कोनव्होय जाताना दिसत होते. ही चित्र भयानक वाटले. तरुणांचे म्हणणे जर आम्ही स्वतंत्र तर हे कशासाठी? आम्हि एका जेलमध्ये आहोत आणि ते आम्हाला पसंत नाही.

मिल्ट्री प्रेसेन्स श्रीनगर मध्येच जास्त दिसला पण गुलमर्ग, पेहेलगाम, सोनमार्ग येथे नगण्य होता.

३) 370 कलम काढल्याने आमचे संरक्षण काढून घेतले आहे. आमच्या राज्यात आमचा रोजगार काढून घेऊन परप्रांतीय येथे कब्जा करू शकतील ते आम्हाला नको आहे,  बिहारी, उत्तरप्रदेश, बंगाल मधील लोक आमचा रोजगार काढून घेणार असतील तर ते आम्हाला नको आहे. 

४) आमच्या राज्याचे आम्ही बघून घेऊ. आम्हाला मिलिटरी ची आवशक्यता नाही.

५) टुरिस्ट लोकांवर हल्ले होत नाहित कारण ते आमचे अन्नदाते आहेत. पूर्वी तसे होत होते परंतु लक्षात आले की त्याचा इकॉनॉमी वर परिणाम होतो म्हणून ते बंद झाले आहेत.

६) तरुणांचे म्हणणे गेले पाच वर्षे राज्याची प्रगती होत आहे, सर्व ठिकाणी मुली टॉप करत आहेत. मुले आयएएस मध्ये पास होत आहे. आम्हाला प्रगती हवी आहे पण बंधन नको आहे. मी म्हटले प्रगती व्हायला आणि भारताची किंमत कळायला अजून 20 वर्ष लागतील. ज्यावेळी प्रगतीची फळे चाखाल त्यावेळी वाटेल की भारतात विलीनीकरण फायद्याचे आहे ते. तेथपर्यंत तुम्ही भरकटत रहाल. पाकिस्तान मध्ये गेला असतात तर तेथील नागरिकांची काय प्रगती आहे ते तुम्हाला माहितीच आहे. परंतु तेथे पाकिस्तान विषयक जास्त चांगले चित्र तेथील मीडिया रंगवते असे वाटले.

७) मी एका तरुणाला विचारले काश्मिरी महिला हिजाब घालत नाही तर पारंपरिक ड्रेस घालतात ते तुम्हाला चालते. तुमचा धर्म पाळायला आणि 5 वेळा नमाज पढायला बंधन नाही मग भारताबद्दल एव्हडा तिरस्कार का? त्याचे उत्तर त्यांच्याकडे नव्हते. तुम्हाला प्रगती साठी भारत हवा पण भारतीय बंधने तुम्हाला नकोत हे कसे शक्य आहे? त्यावर गप्प.

८) एकंदर अजूनतरी मानसिक स्थिती पूर्णपणे भारतीय दिसली नाही. जरी भारतीय असले तरी स्वतःची अस्मिता स्वतंत्र ठेवण्याकडे कल दिसला. 

९) वयस्क लोकांचे म्हणणे दगड मारण्याचे दिवस गेले. आता दगड मारताना पकडले तर 8 वर्ष जेलमध्ये जायला लागते. कोण जाणार? हे सर्व दंगे धोपे येथील स्थानिक राजकीय पार्टी करत असतात आणि लोकांना भडकवत असतात. 

१०) अनव्यार्थ एकच तेथील राजकिय पक्ष आपापले वर्चस्व टिकवण्यासाठी अशा तरुणांचा पुरेपुर उपयोग करून घेत आहेत आणि लागेल तेव्हा पाकिस्तान च्या साहाय्याने दंगे धोपे घडवून आणत आहेत. 

११) कायम मिलिटरी वास्तव्य जरी योग्य नसले तरी तरुणांचे मतपरिवर्तन करणे आवश्यक आहे नाहीतर परिस्थिती अशीच राहणार आणि भारत सरकारचे पर्यायाने करदात्यांचे पैस आणखी कित्येक वर्ष पाण्यात जाणार हे नक्की.

माधव भोळे

Tourism Letter to Shri Uddhav Thakare CM, Mah

 २९.१०.२०२१

श्री. उद्धवजी ठाकरे साहेब,

मा. मुख्यमंत्री, महाराष्ट्र राज्य.

मंत्रालय, मुंबई ४००००१.

विषय: छत्रपती शिवाजी महाराज आणि त्यांच्या जीवनातील लढायांवर आधारित, 7D ( seven dimenshion) या नवीन तंत्रज्ञानाच्या साहाय्याने, चित्रपट बनवणे आणि ते वेगवेगळ्या गडकिल्ल्यांवर सशुल्क प्रदर्शित करणे. तसेच शक्य असेल त्या गडकिल्ल्यांवर यात्राव्यवसाय (टुरिसम ) च्या दृष्टीने तशी व्यवस्था करणे.

महोदय;

मी आणि माझा परिवार ऑक्टोबर 2021 मध्ये अमृतसर, पंजाब येथे गेलो असता तेथे "गोविंद गड किला" या एका यात्रास्थळाला भेट दिली. गोविंद गड हा "पंजाब सिंह राजा रणजितसिंह" यांचे निवास स्थान असून त्या ठिकाणी तेथील किल्ल्याला सुशोभित करून त्याकाळचे शस्त्रागार, प्राचीन इमारती, तोफा, खंदक, संरक्षक भिंती इत्यादींचे प्रत्यक्ष दर्शन ठेवले आहे. हा सम्पूर्ण किला पुरातत्व विभागाच्या अखत्यारीत आहे. त्याशिवाय तेथे एक छोटेसे प्रेक्षागार ( ऑडीटोरीयम) आहे ज्या मध्ये राजा रणजित सिंह यांच्या जीवनावर आधारित 20 मिनिटांचा एक 7D ( seven dimenshion) चलतचित्रपट आहे. या चित्रपटाची विशेषता म्हणजे यामध्ये असणारी पात्रे, घोडदौड, तोफांचे आवाज इत्यादी गोष्टी अत्यन्त सजीव, आपल्या अंगावर चालून येतिल अशा, जणूकाही आपणच त्या लढाईत भाग घेत आहोत असे वाटते अशी व्यवस्था त्यामध्ये आहे. आपली आसने सुद्धा एका विशिष्ट पद्धतीने पाठिपुढे, वरखाली, तिरपी किंवा सरळ दिशेने होत असतात आणि त्या चलत चित्राचा आपण एक भाग बनत असतो. मध्येच एखादा तोफेचा तुकडा आपल्या अंगावर येत असतो असा भास नव्हे प्रत्यक्ष काहीतरी हलकेच आपल्या शरीराला चाटून सुद्धा जाते अशी त्या आसनाची व्यवस्था आहे. सम्पूर्ण 15 मिनिटे आपण त्या भावविश्वात गुंग असतो. 

राजा रणजितसिंह आणि छत्रपती शिवाजी महाराज   यांची तुलना करणे योग्य नाही, परंतु अशा प्रकारच्या यात्रा स्थळांद्वारे छ्त्रपती शिवाजी महाराजांचे आदर्श, लढवय्येपणा, शासनपद्धती, व्यवस्थापन शास्त्र आणि इतर गौरवशाली इतिहास नवीन पिढीला या नवीन तंत्रज्ञानाद्वारे अधिक प्रभावीपणे पोहोचवता येईल असे वाटते.

एक शासनकर्ते म्हणून आणि व्यक्तिगत रित्या आपण आणि आपला बाळासाहेब ठाकरे परिवार छत्रपती शिवाजी महाराज यांना आदर्श मानता हे जाणूनच मी अशा प्रकारची विनंती आपणास करत आहे.

आपण तज्ञांशी सल्लामसलत करून आपल्या महाराष्ट्रात या विषयात काय आणि कोठे करता येईल याचा आपण जरूर विचार कराल याची मला खात्री आहे.

आपला नम्र,

माधव भोळे

शेयर बाजार ?

 एक दोन दिवसांपूर्वी मी कोकणात जमीन विकत घेण्याबद्दल लेख लिहिला होता. प्रतिक्रिया वरून असे वाटते की बऱ्याच लोकांना हा लेख उपयुक्त वाटला.

आपण ज्यावेळी जागा विकत घेतो त्यावेळी दोन कारणे असतात. एक म्हणजे उपयुक्तता, दुसरी म्हणजे गुंतवणूक. जर उपयुक्तता शाश्वत, निदान पुढील पाच वर्षे असेल तर ती जागा जरूर विकत घ्यावी नाहीतर भाड्याने घ्यायला हरकत नाही.

ज्या वेळी आपण गुंतवणूक म्हणून विचार करता त्यावेळी जर ती जमीन असेल तर ती शहरा लगतच्या भागात असेल तर त्यात वृद्धी चांगली होते कारण बरेच वेळा शहराच्या सीमा वाढतात पण सरकारी प्रकल्प येणार या विचाराने घेतली तर भारतात योजलेले सरकारी प्रकल्प आणि प्रत्यक्षात उतरणारे सरकारी प्रकल्प या मध्ये कमीतकमी 10 ते 30 वर्षापर्यंत कालावधी असतो आणि तो प्रकल्प होणार म्हणून भाव आधीच वाढवून ठेवलेले असतात. कित्येक वेळा असे प्रकल्प बासनात गुंडाळले जातात आणि गुणवणूक फुकट जाते.

तसेच मुंबईत भाव वाढले म्हणून विरार वसई मध्ये भाव त्याच प्रमाणात  वाढतील असे ही नाही. तेथे भाडे सुद्धा कमी मिळेल. आणि मेंटेनन्स ला पैसे जातील ते वेगळेच. 

एखादा फ्लॅट किंवा जमीन घ्यायला अनेक कागदपत्रे, त्याची सत्यता, त्या आधीं लोकेशन, आजूबाजूची वस्ती, विकायची वेळ आली तर विक्री किती लवकर होईल, नावावर होईल की नाही, सम्पूर्ण मालकी मिळेल का? टायटल क्लीयर आहे ना, अतिक्रमण होईल का? या आणि अशा अनेक बाबी बघायला लागतात. 

शिवाय प्रत्येक एरिया मध्ये ठराविक जमिन किंवा फ्लॅट घ्यायचा झाल्यास कमीतकमी निदान 10 लाख ते 1 करोड किंवा त्यापेक्षा जास्त गुंतवणूक करावी लागते. या सर्व गोष्टीं ऐवजी , बँक आणि पोस्टातील फिक्स डिपॉझिट सोडून दुसरे काही गुंतवणूक मार्ग बऱ्याच प्रमाणात शाश्वत आहे का याचा विचार केला असता खालील उत्तर मिळते. 

प्रथम मी हे लिहितो की मी कोणी मान्यवर गुंतवणूक सल्लागार किंवा ब्रोकर नाही पण जो अनुभव आला तो सांगतो. जर आपण भारतीय शेयर बाजारात गुंतवणूक केलीत तर या बाजारात कमीतकमी रु 10000 ( या पेक्षाही कमी रकमेपासून होऊ शकते) पासून ते कितीही मोठ्या रकमेची गुंतवणूक  करता येते. खरेदी किवा विक्री चा व्यवहार एका मिनिटात, पूर्णपणे पारदर्शक, ऑनलाइन ( घरात बसून किंवा अगदी मोबाईल वर बाहेर फिरतीवर असताना सुद्धा), क्लीयर टायटल, आग, पूर, वादळ, इत्यादी नैसर्गिक आपत्ती यामुळे पूर्ण नुकसान होणार नाही अशी, खरेदीची रक्कम आपल्या बँक खात्यातून आणि विक्री ची रक्कम  तसेच लाभांश ( डिव्हिडंड)  परतावा सुद्धा आपल्या बँक खात्यात ऑटोमॅटिक जमा होतो, कोठेही जायची गरज नाही. विक्रीचे पैसे 2 दिवसात आपल्या खात्यात जमा होतात, खरेदीचे पैसे त्याच दिवशी आपल्या ब्रोकर कडे जमा करणे आवश्यक आहे. कित्येक ब्रोकर डीलव्हरी वर कमिशन लावत नाहीत म्हणजे तो व्यवहार कमिशन रहित होतो.

समजा काही कारणांमुळे आपल्यास एखाद्या समभागाची खरेदी चुकीची झाली अशी वाटली तर दुसऱ्या मिनिटाला काही थोडे नुकसान किंवा फायदा घेऊन ती लगेच विकता येते.  वेगवेगळ्या चांगल्या शेयर्स ची खरेदी आपण केलीत तर एक चांगला बॅलन्स पोर्टफोलिओ तयार होऊन मार्केट च्या कोणत्याही स्थितीत आपणास नुकसान होणार नाही एवढी काळजी आपण घेऊ शकतो. 

अर्थात या साठी थोडाफार अभ्यास करणे आवश्यक आहे. निदान कोणी चांगला माहितगार, अनुभवी सल्लागार असणे आवश्यक आहे. या देशात आणि मार्केट मध्ये अशा अनेक कम्पन्या आहेत की त्या वर्षानुवर्षे चांगल्या चालल्या असून त्यांच्या शेयर च्या भावात वर्षानुवर्षे नियमित वाढ होत असते. काही कम्पन्या चांगले डिव्हिडंड देतात तर काही कम्पन्या कमी डिव्हिडंड देतात पण त्यांचे प्रॉफिट वाढल्यामुळे त्यांचे रिझर्व्ह वाढून त्यांच्या बाजरी मूल्यात वाढ होऊन त्याचा फायदा गुंतवणूकदाराला मिळतो. ज्याला लॉंग टर्म इन्व्हेस्टमेंट म्हणतात असे शेयर बाजारात खूप असून त्या पैकी कित्येक शेयर नियमित 15% ते 35% पर्यंत भांडवल वृद्धी दर्शवतात. 

हा शेयर बाजार शिकायला फार कठीण नाही परंतु थोडे अंकगणित आणि थोडे कॉमर्स च्या टर्म्स चे ज्ञान असणे आवश्यक आहे. ज्याला ते नाही तो सुद्धा इच्छा असल्यास शिकू शकतो.

बरेच वेळा लोक जास्त परताव्याचा साठी, किंवा लवकर श्रीमंत होण्यासाठी इंट्रा डे ( दररोज खरेदी विक्री) किंवा ऑप्शन सारख्या शेयर बाजारात पैसे न समजता लावतात. ते चुकीचे आहे कारण हे विषय जे त्यात माहीर आणि काटेकोर माहितगार आहे त्यांच्यासाठीच आहेत. अनेक लोक एक दोन सेमिनार करून येतात आणि ह्या विषयात जातात पण ते चूक आहे. 

आपण जर प्रतिथयश किंवा चांगल्या ट्रॅक रेकोर्ड असलेल्या ब्लु चिप कँपन्यांचे शेयर घेतलेत आणि ते कमीत कमी 3 ते 4 वर्ष ठेवलेत तर त्याचा चांगला परिणाम आपणास दिसून येईल. स्वतः खरेदी विक्री करणे आणि म्युचल फंड मधून गुंतवणूक करणे यात जमीन अस्मानाचा फरक आहे. स्वतः आपण एक दोन वेळा चुकाल पण जस जसे आपण त्यात काम कराल तस तसे आपण त्यात आणखी यशस्वी व्हाल. म्युचल फंड मध्ये आपण दुसऱ्यावर अवलंबून असतो. त्यांच्या कामाच्या पद्धती आणि गरजा वेगळ्या असतात. स्वतःचा अभ्यास महत्वाचा तसेच आजूबाजूला किंवा आर्थिक क्षेत्रात काय घडामोडी सुरू आहे याचे ज्ञान असेल तर आणखीन उत्तम. पण एक लक्षात घ्या की  जरी मार्केट काही दिवस खाली असले तरी ते नंतर वरती येणारच त्यामुळे एखादेवेळी आपल्या पोर्टफोलिओ ची किंमत कमी झाली तरी जर आपण लगेच ते शेयर विकत नसल्यास त्यात काही नुकसान होत नाही. तुम्हाला कोणीही विकत घ्या किंवा विका याची जबरदस्ती करत नाही आणि घेतलेले सर्व निर्णय स्वयंप्रेरीत असतात. तुम्हाला सांगतो इन्फोसिस, टीसीएस, हिंदुस्थान लिव्हर, मारुती, बजाज ऑटो, बजाज फायनान्स, बजाज फिनसर्व, ब्रिटनिया, विप्रो, आयशर मोटर्स,  रिलायन्स, एचडीएफ च्या सर्व कम्पन्या, लार्सन तुबरो इत्यादी अनेक कम्पन्या ज्यांची मॅनेजमेंट प्रोफेशनल पद्धतीने काम करते त्या सर्व कँपन्यांच्या शेयर्स मध्ये पैसे गुंतवा, कधीच पश्चाताप करायची वेळ येणार नाही. मी हे जनरल लिहिले असून या आणि अशा कँपन्यांचे शेयर खरेदि करताना मार्केट वरती असताना गुंतवू नका पण जरी चुकून असे केलेत तरी फार मोठे नुकसान होणार नाही याची खात्री बाळगा.

कदाचित काही मंडळींना ते या वयात जमणार सुद्धा नाही पण तुमच्या मुलांना आता पासूनच या वयात ह्या गोष्टी शिकून घ्यायला सांगा. नाहीतरी आपण हे सर्व पुढील पिढी साठी करत असतो मग नुसते पैसे ठेवण्यापेक्षा किंवा ते कसे गुंतवुन त्याची भांडवल वृद्धी कशी होईल हे त्यांना शिकवणे जास्त उपयोगी होईल.

शेवटी एक मोलाचा सल्ला, इंग्रजीत एक म्हण आहे don't put all your eggs in one basket. म्हणजे आपली सर्व गुंतवणूक एकाच प्रकारात ( म्हणजे जमीन, फ्लॅट, सोने, फिक्स डिपॉझिट, शेयर मार्केट इत्यादी) किंवा एकाच कम्पनी च्या शेयर मध्ये गुंतवू नका कारण या जगात काहीच शाश्वत नाही त्यामुळे जरी एका ठिकाणी अडचण आली तरी दुसरी बाजू आपली पडती बाजू सावरून घेऊ शकेल अशा रीतीने गुंतवणूक करा.

माधव भोळे

सुगंधाचा व्यापार

 सुगंधाचा व्यापार

(सुगंधी अत्तरे, आवश्यक तेले ( essential oils),  चंदन तेल याचा व्यापार:)

गेल्या काही दिवसात आपण एक बातमी वाचली, कानपुर, उत्तर प्रदेश चे एक व्यापारी श्री पियुष जैन यांचे घरी इन्कमटेक्स ची धाड, रु 257 कोटी ची रोख रक्कम, 23 किलो सोने एव्हडी रक्कम घरी मिळाली. कपाटे च्या कपाटे नोटांच्या बंडलानी भरलेली होती. 

एव्हडा पैसा कोणत्या व्यापारात असतो? काय आहे हा सुगंधी व्यापार?

सर्व प्रकारची स्प्रे परफ्युम, अत्तरे, अगरबत्ती, धूप कोन, प्रसाधन वस्तू ( कॉस्मेटिक्स), टॉयलेटरीस, साबण, सर्व प्रकारचे खाद्य पदार्थ, ड्रिंक्स, अगदी बासमती तांदूळ सुद्धा, या सर्वांमध्ये याचा वापर होतो. 

दोन प्रकारचे सुगंध तयार केले जातात. एक म्हणजे नैसर्गिक आणि दुसरे कृत्रिम. त्यात पुन्हा दोन प्रकार आहेत, एक म्हणजे  चव ( Flavours) आणि दुसरे म्हणजे सुगंधी ( Fragrances). खाद्य पदार्थांमध्ये चविष्ट ( Flavours) द्रव्य वापरले जाते ज्यांमुळे  त्या त्या प्रकारचा वास आणि चव येतो. यात सुद्धा फळांचा सुवास किंवा फळांची चव असणारी द्रव्ये तसेच खाद्य पदार्थांची चव किंवा सुवास असणारी द्रव्ये बेमालूम पणे रोजच्या खाद्य पदार्थांमध्ये मिसळली जातात. काही ठराविक मर्यादेपर्यंत  याला FDI ( Food and Drugs administration) या सरकारी विभागाची मान्यता असते.

बाजारात मिळणारे लेमन किंवा ऑरेंज हे पेय काही लिंबू किंवा संत्र्या पासूनच बनले असे नाही. कृत्रिम सुगंध आणि कृत्रिम चवीने हे बनवले जाते. नाही तर हजारो लिटर वेलची दुधाला किंवा श्रीखंडाला किती वेलची लागेल याचा विचार करा? बाजारात मिळणाऱ्या ऑरेंज मध्ये संत्र्याचा सुवास आणि चव टाकली असते.  तीच गोष्ट बासमती तांदळाची आहे. बाजारात मिळणारे लांब तांदूळ जरी बासमती चा वास देत असले तरी ते बासमती असतीलच असे नाही. एकदा पाण्यात घातले की त्याचा वास निघून जातो पण अस्सल बासमतीचे असे होणार नाही.

सुगंधां च्या बाबतीत सुद्धा असेच आहे. बाजारात मिळणारी चंपा, मोगरा, गुलाब इत्यादि फुलांचा, फळांचा सुवास देणारी अगरबत्ती, अत्तरे, परफ्युम या सर्वांमध्ये या सुगंधी द्रव्यांचा वापर होतो. 

जर ही द्रव्ये कृत्रिमरित्या केमिकलनि बनली असतील तर तिची किंमत फारच कमी असते पण तीच नैसर्गिक रित्या बनली असतील तर तिची किंमत कैक पटींनी असते. जर एक लिटर/ किलो कृत्रिम गुलाब द्रव्य घेतले तर अगरबत्ती साठी ते रु. 500 ते 1000 / किलो एव्हडे आहे पण तेच नैसर्गिक गुलाब तेल घेतले तर त्याची खादि ग्रामोद्योग ची किंमत 15 मिलिलिटर ला 275 रुपये ( रु.  18.33 प्रति मिलिलिटर )  म्हणजे रु.  18,330 प्रति किलो होते. हे झाले साध्या गुलाबाचे. दमस्कस नावाच्या गुलाबाचा सुगन्ध तर 1,40,000 रुपये प्रति लिटर विकला जातो, जे होलसेल मध्ये साधारण 40 ते 45,000 रुपये प्रती लीटर पडेल. ह्याचे कारण ज्यावेळी 200 किलो गुलाबाच्या पाकळ्या जेव्हा वापरल्या जातात तेव्हा 1 ग्राम नैसर्गिक गुलाबाचे तेल मिळते. ह्यातील बहुतेक तेले बाष्पीभवन किंवा सोलव्हेन्ट एक्सट्रक्शन किंवा कोल्ड प्रेस या पद्धतीने काढली जातात. ही essential oils निसर्गोपचार, आयुर्वेद, आणि काही वेळा किमती परफ्युमरी साठी सुद्धा वापरली जातात.  अगरबत्ती मध्ये वापरले जाणारे गुलाब तेल ह्याला इंडस्ट्रीयल परफ्युम असे म्हणतात. ते कृत्रिम रित्या बनवल्यामुळे तुलनेने फार स्वस्त असते. 

कृत्रिम सुगंध ज्याला इंग्रजीत एरोमॅंटिकल केमिकल असे म्हणतात ती भारतात अनेक कारखान्यात बनतात. हे कारखाने त्याची प्रमुख रॉ मटेरियल बनवतात. त्याचे कमी अधिक प्रमाणात मिश्रण करून पुढे वेगवेगळे सुगंध बनवले जातात. कधी कधी यात सुद्धा नैसर्गिक तेले वापरली जातात पण त्याप्रमाणे फिनिश प्रोडक्ट च्या किमतीत फरक होतो. फ्रांस सारख्या शहरात शेकडो केमिस्ट या वर काम करून नवनवीन सुगंधी मोलेक्युल तयार करत असतात आणि एखादा सुगंधी मोलक्युल बाजारात एकदम हिट होऊन त्या मोलक्युल च्या परफ्युमला जगभरात भयंकर मागणी येते.

आसाम मध्ये मिळणाऱ्या अगर जातीच्या झाडाच्या खोडाच्या सालांपासून  तयार होणारे उद नावाचे अत्तर भारतातील सर्वात किमती अत्तर म्हणून जगात विकले जाते आणि त्याची किंमत साधारण 10 मिलिलिटर ला रु. 50,000 म्हणजे एका मिलिलिटर ला रु 5,000 एवढी आहे. आपण अजमल परफ्युम नावाची आसाम मधील परफ्युमरी जिचे हेड ऑफिस मशीद बंदर, मुंबई आणि गल्फ मधील दुबई तसेच अनेक ठिकाणी आहे या बद्दल ऐकले असाल. बदरुद्दीन अजमल हे लोकसभेतील आसाम मधील खासदार असून ते पूर्वीपासूनच या व्यापारात आहेत.  हे अत्तराचे मोठे व्यापारी असून आसाम मधील अगर झाडापासून बनणारे उद हे अत्तर हे त्याच्या प्रगतीचे मुख्य कारण आहे. या आणि अशा अनेक नैसर्गिक अत्तराची खूप मोठ्या प्रमाणात निर्यात भारतातून होत असते. श्रीमंत इस्लामिक देशामध्ये बकुर आणि उद याला खूप मागणी आहे तर अमेरिका, युरोप आणि इतर पुढारलेल्या देशात निसर्गोपचार पद्धतीसाठी नैसर्गिक तेलाची खूप मागणी आहे.

कानपुर जवळील कानोज या शहरात 16 व्या शतकात जहांगीर बादशाह ने इराण मधून तज्ञ आणून कानोज येथे सुगंधी द्रव्ये बनवायची सुरवात केली असे आधुनिक इतिहास सांगतो. अजूनही कानोज मध्ये पारंपारिक पद्धतीने गुलाब, वाळा, इत्यादी अनेक फुले, वनस्पती, झाडाची मूळे, खोडे, पाने, मसाल्याचे पदार्थ एवढेच काय पण माती पासून सुद्धा सुगंध निर्माण करण्याचे कारखाने असून त्याचा होलसेल व्यापार कानपूर शहरातून होतो. उत्तर प्रदेश मध्ये या व्यवसायास लागणारे  रॉ मटेरियल जसे की अलिगढ मध्ये रोझ दमस्कस सारख्या दर्जेदार गुलाबाची शेती होते तर पचोली, गवती चहा, सारखी वनस्पती तसेच अनेक उत्तम शेतीचे पर्याय तेथे घेतले जातात. ज्याला आपण इकॉसिस्टिम म्हणतो ती तेथे आहे. महाराष्ट्रात औद्योगिक प्रगतीमुळे या गोष्टींकडे सरकार लक्ष देत नाही. गावठी कोकणी गुलाब तसेच सोनचाफा, सोनटक्का, अनंत इत्यादी सुंदर सुवासिक फुले कोकणात असून कोकणात एकही परफ्युमरी नाही. काहीच नाही तर कोकणातील मातीचा सुगन्ध पाऊस पडल्यावर अत्यन्त सुंदर येतो त्याचे परफ्युम पण येथे बनत नाही याचे वाईट वाटते. मद्रास मध्ये मोगरा तेल फार सुंदर तयार होते. तर बंगलोर येथे चंदन तेलाचे कारखाने आहेत. जशी भारतात कानोज हे अत्तरांचे आणि नैसर्गिक तेलाचे माहेरघर आहे तसे फ्रांस मध्ये ग्रास हे या विषयात माहेरघर आहे. फ्रांस मधील 2/3 नैसर्गिक तेले ग्रास मध्ये बनतात 

महाराष्ट्रात कृत्रिम एरोमॅंटिकल केमिकल मध्ये एस एच केळकर, मुलुंड, मुंबई मध्ये यांचे फार वरचे नाव आहे. त्याच्या  शिवाय सुद्धा अनेक मंडळी या कृत्रिम सुगंधात काम करत आहेत. मुलुंड येथे वझे केळकर कॉलेज मध्ये या विषयात 2 वर्षाचा परफ्युमरी आणि कॉस्मेटिक मॅनेजमेंट चा डिप्लोमा कोर्स सुद्धा आहे.

हा विषय म्हणजे फार मोठा समुद्र आहे. भारतातून 2021 साली 1734 कोटी रुपयांची नैसर्गिक तेलाची निर्यात झाली तर अगरबत्ती चा देशांतर्गत व्यापार 8,600 कोटी आणि अगरबत्ती ची निर्यात 1000 कोटींची झाली. ही फक्त वरवरची आकडेवारी आहे अजून त्यात कॉस्मेटिक आणि टॉयलेतरी विचारात घेतली नाही आहे. 

मराठी माणूस यात कोठे बसतो मला माहित नाही. एक एस एच केळकर सोडले तर बाकी सगळे फुटकळ व्यापारी आहेत.

माधव भोळे.

केल्याने होत आहे रे ( भाग 2)

 केल्याने होत आहे रे ( भाग 2)

मागच्या लेखात आपण बघितले की इंडियन शार्क टॅंक ह्या सोनी एंटरटेनमेंट चॅनल वरील बिझिनेस रिऍलिटी शो, जो भारतातील नवोदित उद्योजकांना मार्गदर्शन करते, त्यांच्या व्यवसायिक कल्पनांवर चर्चा करून त्या कल्पना आणखी विस्तृत आणि सशक्त बनवण्यासाठी मदत करते आणि त्यातील कोणती कल्पना व्यवहारिक वाटली तर त्यामध्ये व्हेंचर कॅपिटल सुद्धा गुंतवते,  त्यातील 7 जजेस पैकी एक पियुष बन्सल यांची माहिती आपण काल बघितली. आज आपण सौ नमिता थापर यांचे बद्दल जाणून घेऊ.

1977 मध्ये जन्मलेल्या पुणे स्थित नमिता थापर ह्या पुण्यातील एमक्युयर ह्या औषधी कम्पनी ( फार्मा ) च्या एक्सिक्युटिव्ह डायरेक्टर आहेत. त्यांचे वडील श्री सतीश मेहता हे ह्या कम्पनीचे संस्थापक,  CEO आणि मॅनेजिंग डायरेक्टर आहेत. एमक्युयर फार्मा कम्पनी चा वार्षिक टर्नओव्हर 6091 कोटी रुपये असून त्यांचेकडे 11,000 नोकर आहेत आणि 70 देशात त्यांचे जाळे असून त्यांच्या 14 प्लांट मधून 350 औषधी ब्रँड तयार होतात.

नमिताचे शालेय आणि कॉमर्स मधील कॉलेजचे शिक्षण पुण्यातूनच झाले.  त्या चार्टर्ड अकाऊंट झाल्या आणि पुढे नॉर्थ कॅरोलिना, अमेरिका मधील ड्युक्स युनिव्हर्सिटी च्या फुकवा स्कुल ऑफ बिझिनेस मधून त्यांनी एम बी ए केले. अमेरिकेत गायडंट कॉर्पोरेशन मध्ये 6 वर्ष काम केल्यानंतर त्यांनी आपल्या वडिलांच्या व्यवसायात भारतात मदत करायला सुरुवात केली. त्यांनी प्रथम चीफ फायनॅन्सीयल ऑफिसर हे पद सांभाळले आणि पुढे त्या एमक्युयर च्या एक्सिक्युटिव्ह डायरेक्टर झाल्या. त्यांनी विकास थापर यांच्याशी विवाह केला असून ते एमक्युयर मध्ये ते कॉर्पोरेट प्रेसिडेंट, बिझिनेस अँड फायनान्स पदावर काम करतात.

हे करत असताना नमिता थापर ह्या फुकवा स्कुल ऑफ बिझिनेस च्या भारत विभागात बोर्डवर नेमल्या गेल्या,  शिवाय भारतातील TiE ( The Indus Enterprenures) ह्या 1992 साली सुरू झालेल्या सिलिकॉन व्हॅली, अमेरिका येथील कनवल रेखी, सुहास पाटील आणि प्रभू गोयल ह्या तीन टेक्नॉलॉजिस्ट नि सुरू केलेल्या स्टार्टअपस ना फ़ंडिंग करणाऱ्या नॉन प्रॉफिट ऑर्गनायझेशनच्या बोर्डावर त्या आहेत. TiE हे स्टार्टअप साठी एक मोठे व्यासपीठ आहे. आजपर्यंत 10,000 स्टार्टअप ह्या संस्थेशी जोडल्या गेल्या आहेत.  यंग प्रेसिडेंटस ऑर्गनायझेशनच्या त्या सक्रिय सभासद आहेत.

ह्या शिवाय नमिता थापर,  हार्वर्ड बिझिनेस स्कुल, इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ मॅनेजमेंट, अहमदाबाद, इकॉनॉमिक टाईम्स वूमन कॉन्फरन्स, फेडरेशन ऑफ इंडियन चेंबर्स ऑफ कॉमर्स अँड इंडस्त्ररीज ( FICCI) ह्या ठिकाणी विशेष वक्त्या म्हणून मार्गदर्शन करत असतात.

तरुणांना व्यवसाय मार्गदर्शन करण्यासाठी त्यांनी इनक्रेडीबल व्हेंचरस ही शैक्षणिक संस्था काढली असून त्यामार्फत 18 ते 24 वर्षापर्यंत च्या तरुणांना स्टार्टअप साठी मार्गदर्शन करतात. आजपर्यंत 25 स्टार्टअप मध्ये त्यांनी स्वतः गुंतवणूक केली आहे. 

त्या स्वतः एक यशस्वी व्यावसायिक असून इंडियन शार्क टॅंक मार्फत नवोदित स्टार्टअपना त्या मार्गदर्शन करत आहेत. त्यांच्या स्वतःच्या मालकीच्या मालमत्तेची बाजारी किंमत 600 कोटी रुपये एव्हडी आहे.

माधव भोळे

अपमान करण्याची संधी देऊ नका...

 अपमान करण्याची संधी देऊ नका...

डॉ. धनंजय केळकर

 | महाराष्ट्र टाइम्स |

दीनानाथ मंगेशकर रुग्णालयाच्या निमित्ताने लता मंगेशकर यांच्याशी अधिकाधिक परिचय होत गेला. या परिचयातून त्यांचे साधे; परंतु काही जीवनसूत्रे पाळणारे व्यक्तिमत्व उलगडत गेले. कोणाला अपमान करण्याची संधी द्यायची नाही, हे त्यांचे वाक्य ठळकपणे ठसले.

दीनानाथ मंगेशकर यांना वेळेवर वैद्यकीय उपचार न मिळाल्याने त्यांचे निधन झाले; त्यामुळे कोणत्याही स्थितीत अशी वेळ इतर कोणावर येऊ नये, या भावनेतून एक चांगले रुग्णालय पुण्यात उभारावे हा संकल्प लता मंगेशकर; तसेच मंगेशकर कुटुंबीयांनी मनात केला होता. तशा हालचालीही सुरू केल्या होत्या.

वैद्यकीय शिक्षण संपल्यानंतर, मी मुंबईच्या टाटा कॅन्सर रुग्णालयात काम करत होतो. तेथे मोठी संधी होती; पण एकूणच मुंबईचे आयुष्य मला आवडले नव्हते. आपण पुण्यात जाऊन वैद्यकीय सेवा करावी, असे मनाने घेतले. पुण्यात आल्यानंतर, येथे सुरू असलेल्या वैद्यकीय सेवांमध्येही समाधान मिळत नव्हते. काही तरी आपले उभे केले पाहिजे, म्हणजे तेथे आपल्या मनासारखे काम करता येईल, हा निर्णय झाला होता. अर्थात, असे काही उभारण्यासाठी आवश्यक असलेले कोणतेच पाठबळ आमच्याकडे नव्हते. एका ओळखीच्यांच्या माध्यमातून, १९९०मध्ये मी माझ्या काही सहकाऱ्यांसोबत थेट 'प्रभुकुंज'वर धडकलो. सगळे मंगेशकर कुटुंबीय तेथे होते. आम्ही आमची योजना त्यांना सांगितली. पुण्यामध्ये अशा मोठ्या रुग्णालयाची गरज असल्याचेही त्यांना सांगितले; पण त्या वेळेस आमच्याकडे अनुभव नव्हता, हे सत्यच होते. लता मंगेशकरांनी अतिशय शांत शब्दांमध्ये आम्हाला ते सांगितले. ते सांगताना आम्ही दुखावणार नाही, याची इतकी काळजी घेतली होती, की आम्हालाच त्याचे आश्चर्य वाटत होते. एखाद्या आईची माया त्यामध्ये होती. तेव्हा त्यांच्याबरोबर इतके ऋणानुबंध जुळतील, असे वाटले नव्हते; पण त्यांच्या स्नेहाने आम्हाला जिंकले होते.

पुण्यात परत आल्यावर, आम्ही संजीवन रुग्णालयामध्ये काम सुरू केले. बघता बघता सहा वर्षे उलटली. आमच्या गाठी भरपूर अनुभव जमला. पहिल्या भेटीत लता मंगेशकरांनी थेट सांगितले नसले, तरीही त्यांना काही तरी भव्य उभे करायचे होते, छोटे रुग्णालय उभारण्यात त्यांना रस नव्हता. त्यानंतर मात्र त्यांनी मला स्वतःहून निरोप पाठविला. मी गेल्या कालावधीत काय करतो आहे, यावर त्यांचे लक्ष होते. माझी प्रगती समाधानकारक आहे, हे बघितल्यावर त्या बैठकीत त्यांनी सांगतले, डॉक्टर आता हा प्रकल्प तुमचा आहे. तुम्हीच तो तडीला न्यायचा आहे. त्या दिवसानंतर आजपर्यंत त्यांनी नेहमीच मदतीची भूमिका घेतली. मला त्यांनी सांगितलेले एक वाक्य आजही आठवते, 'आयुष्यात आपला अपमान करण्याची संधी कधी कोणाला मिळणार नाही, असेच काम आपण करायचे.' शॉर्टकट घ्यायचा नाही, कायदा मोडायचा नाही, अनावश्यक सवलती मागायच्या नाहीत, आर्थिक व्यवहार स्पष्ट ठेवायचे व सामान्यांसाठी झोकून देऊन काम करायचे, ही सूत्रे त्यांनी आयुष्यभर सांभाळली. तीच सूत्रे सांभाळत दीनानाथ मंगेशकर रुग्णालय चालविण्याचा आमच्या सगळ्यांचा प्रयत्न असायचा.

रुग्णालयाची उभारणी सुरू झाली, त्या वेळेस आम्ही त्यांना प्रत्येक तपशील कळवायचो. त्या शांतपणे ऐकून घ्यायच्या, कधी तरी एखादी सूचना करायच्या; पण आग्रह नसायचा. उलट माझी काय मदत होईल, असे विचारायच्या. त्यांच्या मोठेपणापुढे आणि तितक्याच साधेपणापुढे सुरुवातीला दबून जायला व्हायचे. नंतर लक्षात आले, की तो साधेपणा ओढून ताणून आणलेला नव्हता, तर तो त्यांचा स्थायीभाव होता. आपल्या वागण्यातूनच त्या आमच्यापुढे आदर्श उभा करीत होत्या.

रुग्णालयाच्या मदतीसाठी आम्ही पुण्यासह अनेक शहरांमध्ये संगीत रजनीचे कार्यक्रम केले. त्या कार्यक्रमाच्या तयारीबद्दलही त्या कमालीच्या दक्ष असायच्या. आपल्या वादकांची, सहकलाकारांची सोय नीट होते आहे ना, याकडे त्यांचे बारीक लक्ष असायचे. इतकेच नव्हे, तर कार्यक्रमाच्या आदल्या दिवशी मध्यरात्री जाऊन, तिथली ध्वनिक्षेपक यंत्रणा नीट आहे ना, याची खात्री त्या करून घेत. त्या वेळेस मी त्यांना सहज म्हटले होते, की दीदी तुमची स्मरणशक्ती अफाट आहे. सगळी गाणी तुम्हा तोंडपाठ असतात, तरी प्रत्येक वेळेला तुम्हाला गाण्याचे नोटेशन असलेला कागद समोर का लागतो? त्यावर त्यांचे उत्तर फार समर्पक होते. त्या म्हणाल्या, 'गाणे मी गात असले, तरीही गीतकाराने लिहिलेले, संगीतकाराने परिश्रमपूर्वक चाल लावलेले आणि वादकांनी जीव तोडून वाजविलेले असते. ते टीम वर्क असते. मग त्यामध्ये बदल होऊन कसे चालेल. तो अधिकार आपल्याला नाही. म्हणून गाणे पाठ असले, तरी त्याचे बारीक तपशील असलेला कागद समोर असलेला बरा असतो; म्हणजे चूक होत नाही.' खरे तर त्यांच्याकडून चूक होण्याची शक्यता नव्हतीच आणि झाली असती, तरी त्यांना कोणी विचारलेही नसते; पण आपल्या सहकाऱ्यांच्या श्रमांचीही इतकी मनापासून दखल घेत, त्यांना प्रत्येक वेळेस त्याची पोचपावती देण्याची त्यांची सवय खरोखरच प्रत्येकाने आचरणात आणण्यासारखी होती.

'रजनी'च्या पाठोपाठ, रुग्णालयाच्या मदतीसाठी भारत आणि श्रीलंका यांच्यातील एकदिवसीय क्रिकेट सामना घेता येईल का, अशी कल्पना आम्ही त्यांच्यापुढे मांडली. त्यांनी त्याला होकार देत, मला तेव्हाच्या क्रिकेट मंडळाचे अध्यक्ष जगमोहन दालमिया यांची भेट घेण्यास सांगितले. मी मुंबईत दालमिया यांना भेटायला गेलो, तेव्हा ते मला म्हणाले, 'भारतीय क्रिकेट संघ असे धर्मादाय सामने खेळायला लागला, तर पुढील दहा वर्षे पुरणार नाहीत, इतके चांगले काम करणाऱ्या संस्था आपल्या देशात आहेत; त्यामुळे हे शक्य नाही.' मी थोडासा खट्टू झालो होतो. सहजच मी म्हटले, 'हे खरे असले, तरी मंडळाची आर्थिक स्थिती चांगली नव्हती, तेव्हा लतादीदीच धावून यायच्या ना...' दालमिया हसून म्हणाले, 'हो ना. म्हणूनच, अपवाद म्हणून तुम्हाला सामना द्यायचे आम्ही ठरविले आहे.' भारतीय क्रिकेटच्या इतिहासातील हा एकमेव सामना असेल. तसाच तो झालाही. त्या सामन्याच्या आयोजनाची बैठक, दिल्लीत एनकेपी साळवे यांच्या घरी झाली. शरद पवारांपासून बीसीसीआयचे सगळे पदाधिकारी व माजी अध्यक्ष त्याला उपस्थित होते. त्या बैठकीत नियोजनामध्ये या सगळ्यांनी अनेक मोलाच्या सूचना केल्या, जबाबदाऱ्या घेतल्या. अखेर वानखेडे स्टेडिअमवर तो सामना पार पडला. सामन्याच्या दिवशी सकाळपासून राजसिंह डुंगरपूर, शरद पवार, राज ठाकरे यांच्यासह लतादीदी उपस्थित होत्या. त्या शेवटपर्यंत थांबल्या. त्यांच्यामुळे सगळेच थांबले.

असाच प्रसंग सौद बाहवान यांच्याबाबतचा आहे. सौद बाहवान हे मस्कतमधील अतिशय मोठे व प्रतिष्ठित उद्योगपती. त्यांची बरोबरी आपल्याकडील टाटा समूहाशी करता येईल. त्यांच्या धर्मादाय संस्थेचा व्यापही तितकाच मोठा होता. ते लतादीदींना आपली बहीण मानत; अगदी राखी बांधण्यापर्यंत. अडचण आली किंवा एखादा नवीन प्रकल्प सुरू करायचा असला, की आम्ही त्यांना हक्काने पत्र पाठवायचो. पुढच्या अठ्ठेचाळीस तासांत रुग्णालयाच्या खात्यात पैसे जमा झालेले असायचे. त्या काळात त्यांनी आम्हाला कोट्यवधी रुपयांची मदत केली. कृतज्ञता व्यक्त करण्यासाठी त्यांना फोन केला, तर ते सहजपणे एवढेच म्हणाले, 'माझ्यासाठी काही करू नका; रुग्णांची मनापासून सेवा करा. ती माझ्यापर्यंत पोहोचेल.' ही सगळी लता मंगेशकर या नावाची जादू होती.

अशा अनेक आठवणी सांगता येतील. गेल्या तीस-बत्तीस वर्षांत त्यांनी मलाच नव्हे, तर मंगेशकर रुग्णालयातील सर्वांनाच आपल्या कुटुंबाचा भाग बनवून टाकले होते. एखादी तक्रार त्यांच्याकडे गेली, तर त्या त्याचा आवर्जून पाठपुरावा करायच्या. चूक झाली असेल, तर ती पुन्हा होऊ नये, यासाठी आग्रह धरायच्या. रागावल्या कधीच नाहीत; पण त्यांनी विचारण्याचा धाकही आम्हा सगळ्यांना पुरेसा होता. मला त्या कायम धाकटा भाऊ म्हणायच्या; पण माझ्या मनातील त्यांचे स्थान आईचे होते. त्यांची मायाही आईचीच होती.

रुग्णालयाच्या प्रारंभीच्या काळात, 'सीजीएचएस'ची मान्यता मिळविण्यासाठी मी दिल्लीला गेलो होतो. जाताना फक्त दिल्लीला जातो आहे, एवढेच त्यांना सांगितले होते. त्यांनी मी नक्की कशासाठी जातो आहे, याची चौकशी माझ्या सहकाऱ्यांकडे केली. दिल्लीत उतरल्यावर, मला थेट लालकृष्ण अडवानींचाच फोन आला. मला तो धक्का होता. अडवानीजींनी मला तातडीने भेटायला बोलावले. काय काम आहे, असे विचारले. थेट आरोग्य मंत्र्यांना फोन करून, आवश्यक मान्यता तातडीने देण्याचे आदेश दिले. वास्तविक, अडवानींनी माझी दखल घेण्याचे काहीच कारण नव्हते; पण ती घेतली गेली, याचे एकमेव कारण होते, ते म्हणजे लता मंगेशकर हे नाव.

नवीन रुग्णालयाच्या उभारणीच्या वेळेस मात्र त्यांचा आमच्यावर पूर्ण विश्वास होता. भूमिपूजनाला सचिन तेंडुलकरला बोलवावे, अशी सूचना माझ्या सहकाऱ्यांनी केल्यावर, त्यांनी तेथूनच सचिनला फोन करून विनंती केली. एका आठवड्यात इमारतीचे भूमिपूजन सचिन तेंडुलकरांच्या हस्ते झाले. उद्घाटनाच्या वेळेस नरेंद्र मोदींना बोलविण्यावरही एकमत झाले. त्या वेळेस मोदी गुजरातचे मुख्यमंत्री होते. लतादीदींचे पत्र घेऊन अहमदाबादमध्ये मोदींना भेटल्यावर, त्यांनी तातडीने वेळ दिली. तोपर्यंत मोदी राष्ट्रीय राजकारणात येण्याची चर्चाही नव्हती. त्या कार्यक्रमातच लता दीदींनी, देशाचे पंतप्रधान व्हावे अशा शुभेच्छा मोदींना दिल्या होत्या. पुढचा इतिहास सगळ्यांनाच माहिती आहे.

गेल्या तीन-साडेतीन वर्षांत मात्र त्यांनी हळूहळू सगळ्यांतूनच निवृत्ती घेतली. आपली मानसिक तयारी केली होती. एकदा बोलताना, तर त्यांनी मृत्यूबद्दल इतक्या सहजपणे माझ्याशी चर्चा केली, की त्याने मीच काहीसा हादरलो. त्या शांत होत्या. मृत्यूलाही आपलेसे करण्याची प्रगल्भता त्यांच्यात होती. त्यांच्या जाण्याने मंगेशकर रुग्णालयाचा परिवार एका अकृत्रिम स्नेहाला, काळजी करणाऱ्या व्यक्तीला आणि आईच्या मायेला मुकला आहे, अशीच माझी भावना आहे. त्याचबरोबर, त्यांनी आपल्या वागण्यातून निर्माण केलेली जीवनसूत्रे हाच आदर्श म्हणून बाळगण्याचाही एक धडा त्या देऊन गेल्या आहेत. त्यांच्या गाण्याबाबत बोलण्याबाबत मी मोठा नाही; पण एक माणूस म्हणून त्यांची झालेली ही ओळख मला तितकीच मोठी वाटते; किंबहुना सगळ्यांत मोठी वाटते.

(लेखक दीनानाथ मंगेशकर रुग्णालयाचे वैद्यकीय संचालक आहेत.)

केल्याने होत आहे रे (१)

 केल्याने होत आहे रे (१)

मागच्या लेखात व्हेंचर कॅपिटल म्हणचे काय याबद्दल मी थोडक्यात लिहिले होते. आता थोडे पुढे जाऊ.

बिझिनेस रियालिटी शो असलेल्या अमेरिकन टेलिव्हिजन सिरीज शार्क टॅंकची भारतीय आवृत्ती नुकतीच (20 डिसेंबर 2021) प्रसारित झाली. इंडियन शार्क टॅंक असे तिचे  नाव असून ती सोनी एंटरटेनमेंट चॅनल वर सोमवार ते शुक्रवार रात्री 9 वाजता प्रसारित होते. ह्या रियालिटी शो चा निर्माता अनुपम मित्तल हा सुप्रसिद्ध वधू वर सूचक वेबसाईट शादी.कॉम चा संस्थापक आहे. या सिरीज चे एकंदर 30 एपिसोड होणार आहेत.

भारतातील एका पेक्षा एक हुशार अशा आंतरपरिनर्सना या रियालिटी शो मध्ये सहभागी होऊन त्यांचे बिझिनेस मॉडेल अनुभवी आणि  तज्ञ अशा यशस्वी अंतरपरिनर्स समोर मांडण्याची संधी त्यांना मिळते. त्यांना आपल्या बिझिनेस मॉडेल्स बद्दल असलेल्या  वेगवेगळ्या शंकांचे निरसन करण्याची आणि आपले मॉडेल एक होऊ घातलेले यशस्वी व्यवसाय कसा आहे हे पटवून देण्यासाठी संधी मिळते. या मध्ये अनुपम मित्तल सहित 7 यशस्वी उद्योजक इंटरपरिनर  ह्या रियालिटी शो चे न्यायाधीश ( जजेस) आहेत. नमिता थापर, विनिता सिंग, अशनिर ग्रोव्हर, अमन गुप्ता, अनुपम मित्तल, गझल अलघ  आणि पियुष बन्सल हे ते 7 जजेस.  हे सर्व आपापल्या क्षेत्रात यशस्वी आहेत. आज आपण या पैकी पियुष बन्सल ची ओळख करून घेऊ. 

कोण आहेत हा पियुष बन्सल?  26 एप्रिल 1985 मध्ये दिल्ली येथे जन्मलेले पियुष बन्सल ( वय वर्ष 36) हा दिल्लीतील भारतीय रहिवासी आहे.  तो कॅनडा मधील मॅकगिल युनिव्हर्सिटी चा इलेक्टरीकल आणि इन्फर्मेशन टेक्नॉलॉजी (2002 ते 2006) मधील स्थानक इंजिनियर असून त्यानंतर त्याने भारतात इंडियन इन्स्टिटय़ूट ऑफ मॅनेजमेंट च्या बंगलोर कॅम्पस मधून इंटरप्रिंनरर्शीप ह्या विषयात मॅनेजमेंट डिग्री घेतली आहे. त्याला पहिल्यापासूनच व्यवसाय करण्याची आवड असून त्याच्या पालकांनी त्याला या विषयात सर्वतोपरी प्रोत्साहीत केले आहे.

इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ मॅनेजमेंट मध्ये असताना त्यांनी कॉलेज कॅम्पस मधील मुलांना उपयुक्त असे सर्च माय कॅम्पस (2008, सुरवातीची गुंतवणूक रु 25 लाख)  असे पोर्टल काढून सुरवात केली. त्यानंतर आणखी काही करता येईल म्हणून इकॉमर्स ह्या विषयात त्याने लेन्सकार्ट ही ऑनलाइन चष्म्या, गॉगल, फ्रेम्स आणि असेसरीज विक्री करणारी पोर्टल वेबसाईट काढली ( नोव्हेंबर 2010). त्यांच्या लक्षात आले की ऑनलाइन बरोबरच प्रत्यक्ष दुकानात जाऊन चष्मा विकत घेण्याचा अनुभव काही वेगळा आहे. त्यानंतर त्यानी ऑनलाइन बरोबरच प्रत्यक्ष दुकाने स्थापन करणे किंवा फ्रांचाईस देणे अशी विक्री व्यवस्था स्थापन करायला सुरुवात केली. आज रोजी त्यांची एकंदर 750 चष्म्याची दुकाने असून त्यातील 720 भारतात आहेत. त्यांच्या या व्यवसायात सर्वश्री सर रतन टाटा, विप्रो चे अजीम प्रेमजी,  इन्फोसिस चे एक संस्थापक एस गोपालकृष्णन शिवाय परकीय गुंतवणूकदार टीमसेक इत्यादी फंड आहेत. येत्या काळात ते आणखी 300 दुकान स्थापन करू इच्छितात.

पियुष ची नेट्वर्थ 9680 कोटी रुपये (1.3 बिलियन डॉलर्स) एव्हडी आहे. नोव्हेंबर 2010 ते डिसेंबर 2021 हा 11 वर्षात भरगच्च दमदार कामगिरी असणारा त्यांचा व्यवसायिक प्रवास थक्क करणारा आहे. 

या रियालिटी शो मधील त्यांच्या सहभागानंतर त्यांच्या एका मुलाखतीत ते म्हणाले की खरेतर मी तेथे नवोदित इंटरपरिनरना मार्गदर्शन करण्यासाठी गेलो होतो पण त्यांच्या विविध कल्पना आणि विचारशक्ती बघून मीच नवीन चार गोष्टी शिकलो. म्हणतात शिकायला वय नसते हेच खरे.

माधव भोळे

समाजकारण करत असताना..

 समाजकारण करत असताना...

ज्ञातीतील जेष्ठ कार्यकर्ते, देवरूखे ब्राह्मण संघ,विलेपार्ले (विसर्जित) चे माजी विश्वस्थ सी ए. श्री श्रीकांत महाजन यांनी मला एक सुचना केली. त्यांच्यामते मी ज्ञातीकार्यात गेले 40 वर्ष काम करत असल्यामुळे मला या विषयात जास्त अनुभव आहे, तो मी लोकांपर्यंत पोहोचवून नवीन पिढी ज्ञातीकार्यात  कशी पुढे येईल, या बद्दल चार वाक्य लिहावी व तसा प्रयत्न करावा. खरे म्हटले तर माझ्यापेक्षा जास्त अनुभवी मंडळी आपल्या ज्ञातीमध्ये आहेत पण आपले अनुभव मांडायला काय हरकत आहे असा विचार करून मी हा लेख लिहित आहे.

समाजकारण करायला कोणताही विशिष्ठ शिक्षणक्रम पूर्ण करण्याची गरज नसते. ज्याला समाजाबद्दल आपुलकी, कळकळ आहे तो समाजकार्य करू शकतो. ज्याला जीवनात काहीतरी चांगले काम करायचे आहे तो ह्यात रस घेतो. तसेच हे करण्यासाठी कोणतेही पद आवश्यक नसते. कार्यकर्ता हे जन्मसिद्ध पद प्रत्येकाला असते. 

सर्वसाधारण व्यक्ती वयाच्या 22 व्या वर्षी ग्रॅज्युएट होऊन साधारण 26/27 वर्षांपर्यंत त्याला मनासारखी नोकरी लागते. त्यानंतर तो आपली राहायची जागा, लग्न, संसार, करियर ग्रोथ असा विचार करून स्वतःला स्थापन करण्याचा ( establish) विचार करतो. हे करे करे पर्यंत वयाची 40 शी उजाडते. त्यानंतरच तो समाजकारणामध्ये लक्ष घालतो. तेही स्वाभाविक आहे कारण जो स्वतःची उन्नती करु शकतो तोच समाजाच्या उन्नतीसाठी काम करू शकेल.

समाजकार्याचे अनेक फायदे आहेत. यात येण्यापूर्वी आपण घर, नोकरी आणि आसपासच्या गोष्टीबद्दल विचार करत असल्यामुळे आपले ज्ञान मर्यादित असते.  समाज कार्यात गेल्यानंतर समाजातील विविध थरांमध्ये विविध अडचणी, त्यावरील उपाय तसेच संस्थेचा वेगवेगळ्या विषयाशी येणारा संबंध इत्यादी विषयाची माहिती आपल्याला होत असते, त्याचा आपल्या जीवनात कुठे ना कुठे उपयोग होत असतो. 

सभेचे शिष्टाचार काय आहेत ते समजून घेणे, विविध विषयांवर सखोल चर्चा करणे,  त्यात आपले मतप्रदर्शन करणे, एकमताने निर्णय होत नसेल तर बहुमताचा उपयोग करून निर्णय घेतला जातो त्यावेळी जरी आपल्या मताच्या विरुद्ध बहुमत असेल तरी तो मान्य करून तो संस्थेचा निर्णय म्हणून त्यावर उचित कार्यवाही करणे. त्याच बरोबर जर बहुमतचा निर्णय खरोखरच संस्थेच्या किंवा समाजाच्या हिताचा नसेल तर आपले मत कोणत्याही दबावाला किंवा प्रलोभनाला बळी न पडता ठामपणे मांडणे आणि ते मिनिट्स मध्ये नोंद करवून घेणे, विरोधासाठी विरोध न करता सहमतीने काम करण्याचा कसोशीने प्रयत्न करणे इत्यादी गोष्टी शिकणे अत्यन्त आवश्यक आहेत.

माझ्या 40 वर्षाच्या काळात मी अनेक कार्यकर्ते बघितले आहेत जे काही विशिष्ठ हेतू घेऊन समाजकारणामध्ये येतात आणि तो हेतू साध्य झाला नाही की त्यांची निराशा होत असते.  किंवा तो हेतू साध्य करण्यासाठी वेळ पडल्यास संस्थेचे हित दावणीला लावतात. स्वतःचा काहीतरी हेतू घेऊन येण्यापेक्षा संस्थेत काम सुरू केल्यानंतर संस्था ज्या विशिष्ट कारणासाठी स्थापन झाली त्याची उद्देशपूर्ती  किंवा त्या उद्देशपूर्तीचे नैसर्गिक रुंदीकरण ( Natural Expansion ) करण्यासाठी आपण काम करायला हवे.

 "मी म्हणतो म्हणून" हा विचार असता कामा नये. बरेच वेळा नवीन येणारे कार्यकर्ते आपला काही नवीन विचार किंवा कार्यपद्धती रुजवायचा प्रयत्न करतात. अर्थातच जुन्या मंडळींना जुने विचार किंवा त्यांची कार्यप्रणाली सोयीस्कर किंवा योग्य वाटत असते आणि ते स्वाभाविक आहे याला inertia म्हणजे स्थिती स्थापकत्व असे म्हणतात. त्यामुळे संस्थेत नवीन विरुद्ध जुने असे विभाजन होत असते आणि तेथून वादाला सुरवात होते. नवीन कार्यकर्त्यांचा विचार किंवा कार्यप्रणाली कितीही चांगली आणि शास्त्र शुद्ध असली तरी प्रथम नवीन कार्यकर्त्याने जुन्या कार्यकर्त्यांमध्ये मिसळून जाणे आवश्यक असते. आपण एखादी छोटी जबाबदारी घेऊन ती पार पाडून दाखवल्यावर आपल्यावरील विश्वास वृद्धिंगत होऊन आपले म्हणणे ऐकावयास जुने लोक तयार होतात आणि त्यानंतर आपण आपला नवीन विचार सर्व शंका निरसन करत मांडलात तर त्याचे नक्कीच स्वागत होते. निदान त्यावर विचार केला जातो. अगदी हीच गोष्ट आपण नवीन ऑफिसमध्ये कामाला लागलात तरी करायला लागते, भले तुम्ही कितीही अनुभवी असाल. मी याला "मुंगी होऊन साखर खाणे" म्हणतो. आपल्या वागणुकीत नम्रपणा असेल तर त्याचा पटकन स्वीकार केला जातो. तुम्ही आपल्या व्यक्तिगत जीवनात कोण आहात या पेक्षा संस्थेचा कार्यकरिणीमध्ये सर्व सभासद सारख्याच स्तरावर असतात याचा आपण विसर पडू देता कामा नये.

आपल्या ज्ञातीचे काम करताना आपल्या संस्थांच्या कार्यक्रमात ज्ञातीच्या मंडळींना कसा वाव मिळेल, ज्ञातीतील आदर्श काय आहेत ते समाजासमोर आणयला हवेत, कारण तरुणांना ते आपले वाटतील आणि त्यांचे पासून प्रेरणा घेऊन ज्ञातीची नवीन पिढी तयार होईल. बेडेकर मसाल्यापेक्षा आमचा शंतनू मसाले वाले आमच्या पिढीला महिती हवेत. कामत हॉटेल पेक्षा दत्तस्नॅक्स वाले आम्हाला आपले वाटतात, कारण ते आपल्यातून पुढे गेले असल्यामुळे आमची पुढील पिढी सुद्धा ते करू शकेल याची त्यांना प्रेरणा निर्माण होते. आपण आपल्या ज्ञातीच्या प्रगतीसाठी काम करायला हवे. ज्ञातीच्या गरजा बदलत असतात त्याप्रमाणे संस्थांनीही आपल्या विचारात बदल करायला हवे. संस्था समाजाला उपयोगी असतील तर त्या टिकून रहातील.

साधारण 40 ते 65-70 हे वय समाजकारण करायला चांगले. 70 वर्षा नंतर त्या कार्यकर्त्यांने  स्वतःहून बाजूला व्हायला हवे जेणेकरून नवीन पिढीला वाव मिळतो. अनेक जुन्या संस्थांमध्ये विश्वस्थ आणि कार्यकारी मंडळ अशी दुस्तरीय व्यवस्था असते. विश्वस्थ हे जेष्ठ असतात, अशा ठिकाणी  70 वर्षावरील मंडळींनी मार्गदर्शक म्हणून काम करायला हरकत नाही पण कार्यकारी मंडळात शक्यतो 70 वर्षापर्यंतच मंडळींनी काम करावे असे मला वाटते. आपण कार्यकारी मंडळात काम करा अथवा विश्वस्थ मंडळात काम करा लोक आपल्याकडे विश्वासाने बघत असतात. आपली प्रत्येक कृती एक जबाबदार नागरिक आणि समाजाचा घटक म्हणून तपासली जात असते. या बाबतीत एक म्हण आहे "you can fool some people some time, but not all the people all the time". म्हणून विश्वास असणे महत्त्वाचे.

एकाच वेळी अनेक संस्थांमध्ये काम करण्याचे साहस करण्यापेक्षा एक किंवा जास्तीतजास्त दोन संस्थांमध्ये चांगले काम करून समाजाच्या उपयोगी पडण्याच्या आपल्या मूळ उद्देशाकडे आपण लक्ष ध्यायला हवे. बरेच लोक नुसते पद भूषवण्यासाठी संस्थेत वर्षानुवर्षे काम करतात पण प्रत्यक्षात ते स्वतःचा आणि संस्थेचा वेळ फुकट घालवत असतात. त्यापेक्षा जो खरोखरच इच्छुक आहे त्याचे साठी हे पद रिक्त करणे आवश्यक आहे. मी नसेन तर संस्थेचे कार्य कोलमडेल असा विचार चुकून सुद्धा करू नये कारण केशवसुत म्हणतात "पळ भर म्हणतील हाय हाय मी जाता राहील कार्य काय?" किंवा "No body is indispensable".  बरेच लोक संस्थेचे संस्थानिक बनतात आणि आपली संस्था माझी संस्था म्हणून समजतात पण ते घातक आहे.

ज्यांनी या गोष्टी कसोशीने पाळल्या तो यात नक्कीच यशस्वी होईल. म्हणतात ना सामर्थ्य आहे चळवळीचे जो जो करील तयाचे. सर्वांना हे जमेलच असे नाही पण या यज्ञात आपला खारीचा वाटा आपण घेऊ शकतो.

मध्यंतरी आपले रत्नागिरी येथील एक कार्यकर्ते श्री उल्हास मुळे, कलझोनडी यांचेशी संवाद झाला. आपली एक ओरड असते की नवीन पिढीला समाजकार्यात स्वारस्य नाही. त्यावरती अशी चर्चा झाली आपल्या ज्ञातीत अनेक संस्था आहेत, शिवाय प्रत्येक गावात एक दोन धार्मिक संस्था आहेत, पण आपली ज्ञाती छोटी आहे आणि नवीन पिढीला वेळ नाही असे त्यांचे म्हणणे असते. या सर्व संस्था चालवणे आजकाल नक्कीच कठीण होत आहे. कारण संस्था चालवणे, हिशोब करणे, ऑडिट करणे, चेंज रिपोर्ट करणे, इन्कम टॅक्स आणि चॅरिटी कमिशनरला सबमिट करणे या सगळ्या संविधानिक गोष्टी करणे कठीण होत चालले आहे कारण ते वेळ खाऊ आहे आणि त्यासाठी कोणी वेळ ध्यायला तयार नाही. अशा परिस्थितीत या पैकी ज्या संस्था समान किंवा समुद्देशी कार्य करतात त्याचे एकत्रिकरण करणे, ज्या संस्था diffunct आहेत त्यांची काहीतरी कायदेशीर व्यवस्था करायला हवी आणि हाताच्या बोटावर राहतील एवढ्याच संस्था शिल्लक ठेवाव्यात, यावर सांगोपांग आणि समग्र विचार करणे आवश्यक आहे. नुसती ही संस्था आमच्या पूर्वजांनी स्थापन केली म्हणून ती रडत कुथत चालू ठेवण्यापेक्षा एकतर ती नीट चालवा किंवा तिचा काहीतरी विचार करा. अर्थात हे सर्व समाजाचे काम आहे. यात माझ्या पेक्षा जे जास्त अनुभवी आहेत त्यांनी सुद्धा याचा विचार करायला हवा. जसे वल्लभभाईनी 543 संस्थाने एकत्र करून एक बलशाली भारत बनवला तसेच या संस्थांबाबत विचार करणे आवश्यक आहे, नाहीतर पुढील पिढी आपल्याला माफ करणार नाही. 

माधव भोळे.

वर्चुअल करन्सी, क्रिप्टओ करन्सी की डिजिटल असेट??

 वर्चुअल करन्सी, क्रिप्टओ करन्सी की डिजिटल असेट??

2022 च्या अर्थसंकल्पात अर्थमंत्री निर्मला सीतारामन यांनी डिजिटल असेट च्या व्यवहारावर 30% टॅक्स लावून क्रिप्टओ करन्सी किंवा वर्चुअल करन्सी नसून ती एक डिजिटल असेट आहे असे मान्य केले. तसेच करन्सी जिला रिझर्व्ह बँक प्रसारित करते तीच करन्सी हे ही स्पष्ट केले. हे करत असताना प्रचलित क्रिप्टओ करन्सीला तत्वतः मान्यता देऊन ते व्यवहार हे कायदेशीर ठरवले आहेत.

आता प्रश्न हा उरतो की जर हे व्यवहार आंतरराष्ट्रीय करन्सी किंवा अन्य एकचेंज वर होत असतील तर ते व्यवहार फोरीन एक्सचेंज मॅनेजमेंट ऍक्ट ( फेमा) च्या आधीन होतात किंवा होत नाहीत याबद्दल सरकारची भूमिका काय आहे? ( या आधी वजीर एक्सचेंज वर फेमा नोटीस काढल्या होत्या).

या मालमत्तेवर लॉंगतर्म किंवा शॉर्ट टर्म कॅपिटल गेन टॅक्स लागणार का? कारण सरकार शेयर्स आणि म्युचल फंड च्या व्यवहारांवर  हे टॅक्स लावते. ह्या मालमत्तेवर सरकारी किंवा प्रायव्हेट बँका कर्ज देणार का? जर तसे असेल तर बँकांना या बाबतीत काय दिशा निर्देश आहेत?  ही मालमत्ता सेबीच्या निर्देशाखाली काम करणार का?

या सर्व गोष्टींचा सारासार विचार न करता ह्या अर्थसंकल्पात घाईगडबडीत लावलेला हा टॅक्स Pandora's box  तयार करत आहे आणि यांनी लिटीगेशन वाढतील असे मला वाटते. या अधिसुद्धा पार्टीसिपेटरी नोट सारखे इन्स्ट्रुमेंट्स काढून सरकारांनी बाहेरून येणाऱ्या पैशाना वाव दिला होता आणि त्याची झळ सामान्य गुंतवणूकदारांना बसली होती.

केव्हाही पूर्णपणे विचार न केलेली ऍक्शन ही घातक असते आणि ती आपले नाक कापू शकते.

असो,

माधव भोळे

गोत्र आणि सगोत्र विवाह

 गोत्र आणि सगोत्र विवाह.

दिवसेंदिवस समाजातील विवाह समस्या कठीण होत चालली आहे. शिकलेली मुले/मुली, वाढलेल्या अपेक्षा, ऐहिक सुखाच्या नवनवीन व्याख्या, भौगोलिक आणि नोकरी व्यवसायाची बंधने या मुळे अनेक चाळण्या लावून या समस्येकडे बघितले जाते. त्यात काही पारंपरिक समजुती सुद्धा आहेत. त्यातील एकावर हे विवेचन.

अनेक वेळा विवाह जमवताना आपण पत्रिका आणि गोत्र बघतो. पत्रिका ही जन्मवेळ, जन्मतारीख, जन्म ठिकाण या वर अवलंबून असून, पत्रिका मनुष्याचा स्वभाव, सांपत्तिक स्थिती, बौद्धिक सुसंवाद, शारीरिक संबंध, पारिवारिक संबंध इत्यादी गोष्टींचा विचार करते.

गोत्र हा पत्रिकेचा मूळ भाग नसून तो आपल्या परिवाराचा भाग असतो. एकाच कुटुंबातील सर्वांचे एकच गोत्र. आपली गोत्र आपल्या ऋषी मुनींचा नावावरून पडली असून ती वंश परंपरागत चालत आली आहेत. ज्यावेळी आपण एका गोत्रात लग्न करायचे असा विचार केला जातो त्यावेळी आपण एकाच घरात लग्न करतो म्हणजेच बहीण भावात लग्न करतो असे मानले गेले आहे. हिंदू शास्त्रात एकाच घरातील बहीण भाऊ लग्न करायला बंदी आहे त्याचे कारण नुसतेच नैतिक नसून जेनेटिकल सुद्धा आहे कारण एकाच घरातील बहीण भावानी विवाह केला तर त्यापासून होणारी उत्पत्ती चा डीएनए हा जास्त कमकुवत असू शकतो आणि त्यामुळे निकृष्ट दर्जाची उत्पप्ती तयार होते असे म्हणणे आहे. ह्या बाबतीत भारतातील अनेक गावांमध्ये एकाच गावात एकाच गोत्रात विवाह करायला  बंदी आहे. ( अंतर गोत्र अंतर गाव) ( कायद्याने नाही).

पण ज्या परिवाराच्या अनेक पिढ्या दुसऱ्या ठिकाणी, किंवा ज्यांच्या पिढ्यांचा एकमेकांशी काहीही संबंध असण्याची सुतराम शक्यता नाही अशा परिवाराची गोत्र कदाचित एक असतील तरी आपण तो विवाह निषिद्ध मानतो हे खरोखरच विचार करण्याची गोष्ट आहे. 

खरोखर हे बंधन योग्य आहे का? कारण साधारण पाच ते सहा पिढ्यांनंतर आपले मूळ डीएनए, मधील पिढ्यांच्या विवाहांमुळे,  एव्हडे बदलले गेलेले असतात की मूळ डीएनए आणि 6 व्या पिढीचा डीएनए यात जमीन अस्मानाचे अंतर असते, कारण प्रत्येकवेळी मूल होताना आई आणि वडिलांचा डीएनए यांचे मिश्रण होऊन नवीन डीएनए तयार होतो. त्यामुळे जी संकल्पना साधारण 4 ते 5 हजार वर्षांपूर्वी सुरू झाली ती आता समाजाचा एव्हडा विस्तार झाला, एव्हडे स्थलांतर झाले, एवढे संकर झाले त्यामुळे एकाच गोत्रातील अनेक व्यक्तींचे जेनेटिकल डीएनए फारच वेगवेगळे असणार. जेनेटिकल डीएनए ही अतिशय क्लीष्ट गुणसूत्र पद्दत आहे ती मानवाच्या शरीरातील सर्व व्यवहार सुरळीत राहण्यासाठी ईश्वराने तयार केलेली एक सिस्टीम आहे आणि ती सर्व शरीरात काम करत असते.

मान्य आहे एकाच गावतीतील, एकच आडनाव असणारे किंवा एका कुटुंबातील लोकांनी,  एकच गोत्र असतील तर आपसात विवाह करू नये पण जर दोन वेगवेगळ्या ज्ञातीतील, वेगवेगळ्या ठिकाणी पिढ्यान पिढ्या राहणाऱ्या एकाच गोत्रातील मंडळींनी सगोत्र विवाह करण्यास कोणतीही शास्त्रीय अडचण नसावी असे मला वाटते. 

माझ्या ओळखीत एका सुप्रसिद्ध व्यक्तीने साधारण 1932 साली सगोत्र विवाह केला होता आणि त्यावेळेस गावातील ब्राह्मणांनी त्याच्यावर बहिष्कार टाकला होता शेवटी ब्राह्मणांना यथेच्छ दक्षिणा देऊन तो तिढा सोडवला गेला. आज त्या व्यक्तीची तिसरी पिढी अतिशय उत्तम कार्य करत आहे.

आजकाल बहुतेक निकृष्ट होणाऱ्या उत्पत्या ह्या गोत्रांपेक्षा बर्थ कंट्रोल पिल्स चा अतिवापर आणि मूल होण्यासाठी टाळमटाळ करणे ह्या मुळेच होत असतात  किंवा मुळातच जननेंद्रियांमध्ये काही अडचण असेल तरच ते शक्य आहे, असे माझे वयक्तिक मत आहे.

राहिली परंपरा तर ती किती ताथ्यावर आधारित आहे हे ज्याचे त्याने ठरवावे. आपण बापुडे कोण ठरवणार कोणी काय करावे ते?

जाणकारांनी ताथ्यावर आधारित मार्गदर्शन केले तर नक्कीच आवडेल.

माधव भोळे.