सुगंधाचा व्यापार

 सुगंधाचा व्यापार

(सुगंधी अत्तरे, आवश्यक तेले ( essential oils),  चंदन तेल याचा व्यापार:)

गेल्या काही दिवसात आपण एक बातमी वाचली, कानपुर, उत्तर प्रदेश चे एक व्यापारी श्री पियुष जैन यांचे घरी इन्कमटेक्स ची धाड, रु 257 कोटी ची रोख रक्कम, 23 किलो सोने एव्हडी रक्कम घरी मिळाली. कपाटे च्या कपाटे नोटांच्या बंडलानी भरलेली होती. 

एव्हडा पैसा कोणत्या व्यापारात असतो? काय आहे हा सुगंधी व्यापार?

सर्व प्रकारची स्प्रे परफ्युम, अत्तरे, अगरबत्ती, धूप कोन, प्रसाधन वस्तू ( कॉस्मेटिक्स), टॉयलेटरीस, साबण, सर्व प्रकारचे खाद्य पदार्थ, ड्रिंक्स, अगदी बासमती तांदूळ सुद्धा, या सर्वांमध्ये याचा वापर होतो. 

दोन प्रकारचे सुगंध तयार केले जातात. एक म्हणजे नैसर्गिक आणि दुसरे कृत्रिम. त्यात पुन्हा दोन प्रकार आहेत, एक म्हणजे  चव ( Flavours) आणि दुसरे म्हणजे सुगंधी ( Fragrances). खाद्य पदार्थांमध्ये चविष्ट ( Flavours) द्रव्य वापरले जाते ज्यांमुळे  त्या त्या प्रकारचा वास आणि चव येतो. यात सुद्धा फळांचा सुवास किंवा फळांची चव असणारी द्रव्ये तसेच खाद्य पदार्थांची चव किंवा सुवास असणारी द्रव्ये बेमालूम पणे रोजच्या खाद्य पदार्थांमध्ये मिसळली जातात. काही ठराविक मर्यादेपर्यंत  याला FDI ( Food and Drugs administration) या सरकारी विभागाची मान्यता असते.

बाजारात मिळणारे लेमन किंवा ऑरेंज हे पेय काही लिंबू किंवा संत्र्या पासूनच बनले असे नाही. कृत्रिम सुगंध आणि कृत्रिम चवीने हे बनवले जाते. नाही तर हजारो लिटर वेलची दुधाला किंवा श्रीखंडाला किती वेलची लागेल याचा विचार करा? बाजारात मिळणाऱ्या ऑरेंज मध्ये संत्र्याचा सुवास आणि चव टाकली असते.  तीच गोष्ट बासमती तांदळाची आहे. बाजारात मिळणारे लांब तांदूळ जरी बासमती चा वास देत असले तरी ते बासमती असतीलच असे नाही. एकदा पाण्यात घातले की त्याचा वास निघून जातो पण अस्सल बासमतीचे असे होणार नाही.

सुगंधां च्या बाबतीत सुद्धा असेच आहे. बाजारात मिळणारी चंपा, मोगरा, गुलाब इत्यादि फुलांचा, फळांचा सुवास देणारी अगरबत्ती, अत्तरे, परफ्युम या सर्वांमध्ये या सुगंधी द्रव्यांचा वापर होतो. 

जर ही द्रव्ये कृत्रिमरित्या केमिकलनि बनली असतील तर तिची किंमत फारच कमी असते पण तीच नैसर्गिक रित्या बनली असतील तर तिची किंमत कैक पटींनी असते. जर एक लिटर/ किलो कृत्रिम गुलाब द्रव्य घेतले तर अगरबत्ती साठी ते रु. 500 ते 1000 / किलो एव्हडे आहे पण तेच नैसर्गिक गुलाब तेल घेतले तर त्याची खादि ग्रामोद्योग ची किंमत 15 मिलिलिटर ला 275 रुपये ( रु.  18.33 प्रति मिलिलिटर )  म्हणजे रु.  18,330 प्रति किलो होते. हे झाले साध्या गुलाबाचे. दमस्कस नावाच्या गुलाबाचा सुगन्ध तर 1,40,000 रुपये प्रति लिटर विकला जातो, जे होलसेल मध्ये साधारण 40 ते 45,000 रुपये प्रती लीटर पडेल. ह्याचे कारण ज्यावेळी 200 किलो गुलाबाच्या पाकळ्या जेव्हा वापरल्या जातात तेव्हा 1 ग्राम नैसर्गिक गुलाबाचे तेल मिळते. ह्यातील बहुतेक तेले बाष्पीभवन किंवा सोलव्हेन्ट एक्सट्रक्शन किंवा कोल्ड प्रेस या पद्धतीने काढली जातात. ही essential oils निसर्गोपचार, आयुर्वेद, आणि काही वेळा किमती परफ्युमरी साठी सुद्धा वापरली जातात.  अगरबत्ती मध्ये वापरले जाणारे गुलाब तेल ह्याला इंडस्ट्रीयल परफ्युम असे म्हणतात. ते कृत्रिम रित्या बनवल्यामुळे तुलनेने फार स्वस्त असते. 

कृत्रिम सुगंध ज्याला इंग्रजीत एरोमॅंटिकल केमिकल असे म्हणतात ती भारतात अनेक कारखान्यात बनतात. हे कारखाने त्याची प्रमुख रॉ मटेरियल बनवतात. त्याचे कमी अधिक प्रमाणात मिश्रण करून पुढे वेगवेगळे सुगंध बनवले जातात. कधी कधी यात सुद्धा नैसर्गिक तेले वापरली जातात पण त्याप्रमाणे फिनिश प्रोडक्ट च्या किमतीत फरक होतो. फ्रांस सारख्या शहरात शेकडो केमिस्ट या वर काम करून नवनवीन सुगंधी मोलेक्युल तयार करत असतात आणि एखादा सुगंधी मोलक्युल बाजारात एकदम हिट होऊन त्या मोलक्युल च्या परफ्युमला जगभरात भयंकर मागणी येते.

आसाम मध्ये मिळणाऱ्या अगर जातीच्या झाडाच्या खोडाच्या सालांपासून  तयार होणारे उद नावाचे अत्तर भारतातील सर्वात किमती अत्तर म्हणून जगात विकले जाते आणि त्याची किंमत साधारण 10 मिलिलिटर ला रु. 50,000 म्हणजे एका मिलिलिटर ला रु 5,000 एवढी आहे. आपण अजमल परफ्युम नावाची आसाम मधील परफ्युमरी जिचे हेड ऑफिस मशीद बंदर, मुंबई आणि गल्फ मधील दुबई तसेच अनेक ठिकाणी आहे या बद्दल ऐकले असाल. बदरुद्दीन अजमल हे लोकसभेतील आसाम मधील खासदार असून ते पूर्वीपासूनच या व्यापारात आहेत.  हे अत्तराचे मोठे व्यापारी असून आसाम मधील अगर झाडापासून बनणारे उद हे अत्तर हे त्याच्या प्रगतीचे मुख्य कारण आहे. या आणि अशा अनेक नैसर्गिक अत्तराची खूप मोठ्या प्रमाणात निर्यात भारतातून होत असते. श्रीमंत इस्लामिक देशामध्ये बकुर आणि उद याला खूप मागणी आहे तर अमेरिका, युरोप आणि इतर पुढारलेल्या देशात निसर्गोपचार पद्धतीसाठी नैसर्गिक तेलाची खूप मागणी आहे.

कानपुर जवळील कानोज या शहरात 16 व्या शतकात जहांगीर बादशाह ने इराण मधून तज्ञ आणून कानोज येथे सुगंधी द्रव्ये बनवायची सुरवात केली असे आधुनिक इतिहास सांगतो. अजूनही कानोज मध्ये पारंपारिक पद्धतीने गुलाब, वाळा, इत्यादी अनेक फुले, वनस्पती, झाडाची मूळे, खोडे, पाने, मसाल्याचे पदार्थ एवढेच काय पण माती पासून सुद्धा सुगंध निर्माण करण्याचे कारखाने असून त्याचा होलसेल व्यापार कानपूर शहरातून होतो. उत्तर प्रदेश मध्ये या व्यवसायास लागणारे  रॉ मटेरियल जसे की अलिगढ मध्ये रोझ दमस्कस सारख्या दर्जेदार गुलाबाची शेती होते तर पचोली, गवती चहा, सारखी वनस्पती तसेच अनेक उत्तम शेतीचे पर्याय तेथे घेतले जातात. ज्याला आपण इकॉसिस्टिम म्हणतो ती तेथे आहे. महाराष्ट्रात औद्योगिक प्रगतीमुळे या गोष्टींकडे सरकार लक्ष देत नाही. गावठी कोकणी गुलाब तसेच सोनचाफा, सोनटक्का, अनंत इत्यादी सुंदर सुवासिक फुले कोकणात असून कोकणात एकही परफ्युमरी नाही. काहीच नाही तर कोकणातील मातीचा सुगन्ध पाऊस पडल्यावर अत्यन्त सुंदर येतो त्याचे परफ्युम पण येथे बनत नाही याचे वाईट वाटते. मद्रास मध्ये मोगरा तेल फार सुंदर तयार होते. तर बंगलोर येथे चंदन तेलाचे कारखाने आहेत. जशी भारतात कानोज हे अत्तरांचे आणि नैसर्गिक तेलाचे माहेरघर आहे तसे फ्रांस मध्ये ग्रास हे या विषयात माहेरघर आहे. फ्रांस मधील 2/3 नैसर्गिक तेले ग्रास मध्ये बनतात 

महाराष्ट्रात कृत्रिम एरोमॅंटिकल केमिकल मध्ये एस एच केळकर, मुलुंड, मुंबई मध्ये यांचे फार वरचे नाव आहे. त्याच्या  शिवाय सुद्धा अनेक मंडळी या कृत्रिम सुगंधात काम करत आहेत. मुलुंड येथे वझे केळकर कॉलेज मध्ये या विषयात 2 वर्षाचा परफ्युमरी आणि कॉस्मेटिक मॅनेजमेंट चा डिप्लोमा कोर्स सुद्धा आहे.

हा विषय म्हणजे फार मोठा समुद्र आहे. भारतातून 2021 साली 1734 कोटी रुपयांची नैसर्गिक तेलाची निर्यात झाली तर अगरबत्ती चा देशांतर्गत व्यापार 8,600 कोटी आणि अगरबत्ती ची निर्यात 1000 कोटींची झाली. ही फक्त वरवरची आकडेवारी आहे अजून त्यात कॉस्मेटिक आणि टॉयलेतरी विचारात घेतली नाही आहे. 

मराठी माणूस यात कोठे बसतो मला माहित नाही. एक एस एच केळकर सोडले तर बाकी सगळे फुटकळ व्यापारी आहेत.

माधव भोळे.