आत्मनिर्भर भारत, सुपर कॉम्पुटर आणि भारतीय उद्योगजगत

 आत्मनिर्भर भारत, सुपर कॉम्पुटर आणि भारतीय उद्योगजगत

आत्मनिर्भर भारत:

आपल्या देशाचे लाडके पंतप्रधान श्री नरेंद्रजी मोदी यांनी आपल्या पंतप्रधानपदाच्या दुसऱ्या कारकिर्दीत  (शपथ समारोह ३० मे २०१९) एक वर्ष पूर्ण झाल्यानंतर  म्हणजेच ५ मे २०२० च्या चीनच्या आक्रमणानंतर, देशाला आयातीवर ( विशेषतः चिनी मालावर ) अवलंबुन न राहता,  १२ मे २०२० ला "आत्मनिर्भर भारत" चा नारा दिला. या आधी सुद्धा त्यांच्या गाजलेल्या नाऱ्यांपैकी "सबका साथ, सबका विकास", "बेटी बचाव, बेटी पढाओ", "झिरो डिफेक्ट, झिरो इफेक्ट", "मिनिमम गव्हर्नमेंट, मॅक्सिमम गव्हर्नन्स",  "स्वच्छ भारत - पाहिले सुविधालय फिर देवालय", "डिजिटल इंडिया" या प्रसिद्ध नाऱ्यानि काही प्रमाणात का होईना जनतेत जागृती केली आणि त्याचे काही प्रमाणात का होईना चांगले परिणाम देशाला दिसू लागले. अर्थातच त्यामुळे सर्वसामान्य माणसाच्या अपेक्षा सुद्धा उंचावल्या. परंतु कोणत्याहि प्रकारचे छोटेसे सुद्धा योगदान दिल्याशिवाय लोकांना या अपेक्षा पूर्ण व्हायला हव्या आहेत. “आत्मनिर्भर भारत” योजना ज्या ५ गृहीतांवर आधारित आहे ते म्हणजे ५ ट्रिलियन डॉलरची  अर्थव्यवस्था, पायाभूत सुविधावर भर, तंत्रज्ञानावर आधारित अनुशासन, प्रगत लोकसंख्याशास्त्र आणि सेवा व मालाची मागणी. या कामासाठी त्यांनी रु २० लाख कोटी, म्हणजेच देशाच्या अर्थव्यवस्थेच्या १०% एवढी रक्कम राखीव ठेवली आहे. हि कोणत्याहि एका विभागा करता किंवा विशिष्ट्य वर्गाकरता न ठेवता छोटे उद्योग धंदे, डबघाईला आलेल्या परंतु आवश्यक अशा सुविधा कंपन्या तसेच अर्थव्यवस्थेचे २५ विभाग या मध्ये त्याला प्राधान्याने वाटणाऱ्या कामांसाठी द्यायचे ठरवले असून त्यासाठी विशेष नियमावली सुद्धा बनवल्या आहेत, जेणे करून या उद्योगधंद्यांच्या अडचणी दूर करून त्यांनी पुन्हा जोमाने कामाला लागावे आणि उन्नतीचा मार्ग पकडावा.

तसे म्हटले तर “आत्मनिर्भर भारत” हा जरी नवीन नारा असला तरी या आधी डॉ ऍनी बेसंट आणि टिळकांनी सुरु केलेली स्वदेशी चळवळ, गांधीजींचे चरखा आंदोलन, नेहरूंचा सी एस आय आर, ऍटोमिक एनर्जी कमिशन, आय आय टी, आय आय एम, स्पेस रिसर्च सारख्या  संस्थात्मक विकासावर भर आणि अगदी अलीकडे स्व.राजीव गांधी यांचे सुपर कॉम्युटर मधील योगदान या सर्वांच्या पाठी हाच विचार होता.

 

स्व. राजीव गांधी, डॉ विजय भाटकर आणि सी-डॅक चे योगदान:

जरी जवाहरलाल नेहरू असताना १९६१ साली टाटा इन्स्टिटयुट ऑफ फन्डामेन्टल रिसर्चच्या डॉ रंगास्वामि नर सिमहन यांनी टीफरॅक (TIFRAC) हा भारतीय बनावटीचा कॉम्पुटर बनवला होता, तरी भारतातील कॉम्पुटरच्या प्रगतीला खरी सुरवात झाली ती स्व. राजीव गांधी यांच्या कारकिर्दीत हे कोणीही नाकारू शकत नाही. १९८५ आणि १९८७ मध्ये स्व. राजीव गांधी यांनी अमेरिकेचे तत्कालीन अध्यक्ष रोनाल्ड रिगन यांचेकडे भारतीय शास्त्रज्ञांना लागणारे सुपर कॉम्पुटर विकत घेण्याची तयारी दर्शवली त्यावेळी रिगन यांनी त्या प्रस्तावाला चक्क नकार दिला. कारण अमेरिकेला आपले प्रगत तंत्रज्ञान कोणालाही विशेषतः विकसनशील देशाला विकायचे नव्हते. भारताने हे सुपर कॉम्पुटर हवामान खात्याच्या उपयोगासाठी वापरणार असे जाहीर केले होते,  तरीसुद्धा ते कॉम्पुटर ऍटोमिक बॉम्ब तयार करण्याच्या प्रक्रियेसाठी सुद्धा वापरता येतात याची अमेरिकेला जाणीव होती. सोविएत रशिया सुद्धा प्रथम ते तंत्रज्ञान विकायला तयार होती पण अमेरिकेने नकार कळवल्यावर, रशियाने सुद्धा काढता पाय घेतला.

अशा वेळी राजीव गांधी यांनी हि गोष्ट मनावर घेतली. मुळात राजीव गांधी यांनी अमेरिकेकडे सुपर कॉम्प्युटर साठी मागणी करावी हि गोष्ट्च मुळी भारतीय शास्त्रज्ञांना मान्य नव्हती. आपल्या देशात तशी बुद्धिमत्ता उपलब्ध आहे, फक्त अभाव आहे तो राजकीय आणि आर्थिक पाठिंब्याचा असे त्यांचे मत होते. राजीव गांधींच्या सांगण्यावरून १९८७ साली काउन्सिल ऑफ सायंटिफिक अँड इंडस्ट्रियल रिसर्च ऑफ इंडिया  (CSIR) या भारतीय शास्त्र विषयक परिषदेतर्फे या विषयाचा उहापोह करण्यात आला आणि त्यांच्या ठरावानुसार हा प्रॉजेक्ट हाताळण्यासाठी सी - डॅक (Centre for Development and advanced computing ) ह्या नवीन संस्थेची स्थापना झाली आणि त्याच्या अध्यक्षपदी डॉ विजय भाटकर यांची नियुक्ती होऊन ३ कोटी डॉलर्स चा निधी या कामासाठी उपलब्ध करून दिला गेला. या संस्थेने दिवसरात्र काम करून सुमारे ३ वर्षात भारतीय बनावटीचा "परम - ८०००" हा सुपर कॉम्पुटर तयार केला. याच संस्थेने पुढे १९९८ साली  "परम - १०,०००" हा सुपर कॉम्पुटर तयार केला शिवाय डॉ भाटकरांच्या अध्यक्षतेखाली नॅशनल परम सुपर कॉम्पुटिंग फॅसिलिटी (National Param Super-computing Facility (NPSF) ) ची स्थापन झाली आणि हाय परफॉर्मन्स कॉम्पुटिंग या संकल्पनेची सुरवात त्यांनी केली. परम ८००० ची गती (स्पीड) होती ३८.१ ते ५४ TFLOPS ( टेरा फ्लोटिंग पॉईंट ऑपरेशन्स पर सेकंद (एक गणिती कॅल्क्युलेशन)). TFLOPS हे सुपर कॉम्पुटरची गती मोजण्याचे एक परिमाण आहे. एक टेरा म्हणजे १ ट्रिलियन, किंवा १००० गिगा,  किंवा १० खर्व.  ).  परम १०,००० ची गती  १०० TFLOPS आहे.  अगदी ताज्या माहिती प्रमाणे ( जून २०२०) सी डाक, डिपार्टमेंट ऑफ सायन्स अँड टेकनॉलॉजी, मिनिस्ट्री ऑफ इन्फॉर्मेशन टेक्नॉलॉजी या तिघांच्या साहायाने बनवलेला  "परम - सिद्दी"  हा भारतीय बनावटीचा 5.267 पेटा फ्लॉप्स स्पीड असलेला सुपर कॉम्पुटर  जगात  ६३ व्या क्रमांकावर आहे. डॉ विजय भाटकरांच्या या हिमालयाएवढ्या कामासाठी त्यांना भारत सरकाने २००० साली पद्मश्री आणि पुढे २०१५ साली पद्मभूषण देऊन सन्मानित केले.

डॉ नरेंद्र करमरकर,  सर  रतन टाटा आणि सी आर एल लॅबोरेटरी: 

भारताचा एक गणिती सुपुत्र डॉ. नरेंद्र करमरकर यांचे नाव आपल्यापैकी अनेकांना माहिती असेल. १९५६ मध्ये ग्वालियर, मध्य प्रदेश मधील मध्यम वर्गीय कुटुंबात जन्मलेले डॉ नरेंद्र करमरकर यांनी आय. आय. टी. मुंबई मधून १९७८ साली इलेकट्रीकल इंजिनीरिंग मधून बी. टेक.  पूर्ण केले त्यावेळी त्यांना राष्ट्रपतींचे सुवर्ण पदक प्राप्त झाले. त्यानंतर १९७९ मध्ये अमेरिकेतील कॅलिफोर्निया इन्स्टिट्यूट ऑफ टेकनॉलॉजी मधून मास्टर ऑफ सायंन्स आणि १९८३ साली युनिव्हर्सिटी ऑफ कॅलिफोर्निया, बर्कली मधून कॉम्पुटर सायन्स मध्ये रिचर्ड एम.  कार्प यांच्या मार्गदर्शनाखाली पी. एचडी. केली. १९८३ ते १९९८ मध्ये त्यांनी अमेरिकेतील ए.टी. अँड टी. बेल लॅबोरेटरीज च्या मॅथेमॅटिकल सायन्स रिसर्च सेंटर मध्ये रिसर्च फेलो म्हणून काम केले. या दरम्यान त्यांनी ऑपरेशन रिसर्च या विषयातील लिनियर प्रोग्रामिंग या विभागात इंटिरियर पॉईंट मेथड  (लिनियर  सोल्युशन्स इन पॉलिनोमियल टाइम)   हा नवीन पायाभूत अल्गोरिथम (सिद्धांत)  तयार केला. ह्या सिद्धांतामुळे सर्वोत्तमीकरण (Optimization)  प्रकारचे प्रश्न सोडवण्यासाठी लागणारा वेळ फारच कमी झाला. त्या आधी सिम्प्लेक्स मेथडने हे प्रश्न सोडवले जात होते आणि ती वेळखाऊ होती. या बद्दल त्यांना सन २००० मध्ये असोसिएअशन फॉर कॉम्पुटिंग मशीनरी (ACM) या प्रतिष्टीत संस्थेकडून पॅरिस कानेलाकीस ( सिद्धांत आणि सराव ) हा पुरस्कार मिळाला. हे करत असतानाच ते मॅसॅच्युसेट इन्स्टिट्यूट ऑफ टेकनॉलॉजी  मध्ये १९९१ मध्ये गणिताचे प्राध्यापक आणि इन्स्टिट्यूट ऑफ ऍडव्हान्स स्टडी, प्रिन्स्टन, न्यू जर्सी या संशोधन संस्थेत १९९६ साली गणितावर संशोधन करत होते. त्यांच्या गणितातील संशोधनाबद्दल त्यांना जगभरातून अनेक पुरस्कार मिळाले.  आय आय टी मुंबई चा “प्रतिष्ठित माजी विधार्थी” चा पुरस्कार सुद्धा त्यांना मिळाला ( देवऋख्यांमध्ये असा पुरस्कार डॉ सदानंद जोशी, मुलुंड सध्या अमेरिकेत स्थायिक याना मिळाला आहे. ) त्यांचे सक्खे मामा  डॉ.  श्रीराम अभ्यंकर हे सुद्धा प्रसिद्ध भारतीय अमेरिकन गणित शास्त्रज्ञ होते.

त्या नंतर त्यांनी भारतातील टाटा इन्स्टिट्यूट ऑफ फन्डामेन्टल रिसर्च या सरकारी संस्थेत होमी भाभा चेयर प्रोफेसर म्हणून १९९८ ते २००५ पर्यंत कामगीरी केली. हे करत असताना त्यांनी फायनाईट जॉमेट्रीवर आधारित अतिशय नवीन गणिती पद्धतीने सुपर कॉम्पुटरचा आराखडा तयार केला. तो जगातली एक वेगळाच आराखडा होता. 

टि.आय. एफ. आर. मध्ये होत असलेल्या या संशोधनाचा फायदा टाटा ग्रुप ने घ्यायचे ठरवले.  २००६ ते २००७ या काळामध्ये डॉ करमरकर यांनी सर रतन टाटा यांचे शास्त्रीय सल्लागार म्हणून काम बघितले. २००६ चे दरम्यान टाटा ग्रुपने डॉ करमरकर यांचे मार्गदर्शनाखाली सुपर कॉम्पुटर बनवण्याच्या व्यवसायात उडी घेण्याचे ठरवले. टाटा सन्सच्या उपकंपन्या टाटा टेक्नॉलॉजीस, टाटा एलेक्सि, टाटा कॉन्स्लटिंग इंजिनियर्स आणि टाटा पॉवर ने त्या साठी बीज भांडवल पुरवण्याचे मान्य केले आणि कॉम्पुटर रिसर्च लॅबोरेटरी (CRL) हि टाटा सन्सची  उपकंपनी स्थापन झाली.

हिंजवडे, पुणे येथे टाटा टेक्नॉलॉजीची इमारत, १० एकर चा कॅम्पस, १५० कॉम्पुटर शास्त्रज्ञ ( बहुतेक पी एच डी ) आणि ४०० कोटीची गरज असलेला त्यावेळचा जगातली एकमेव द्वितीय प्रोजेक्ट होता. या प्रोजेक्टचे सादरीकरण, त्यावेळचे सायन्स आणि टेकनॉलॉजी मंत्री श्री कपिल सिब्बल आणि सी. एस. आय. आर. चे अध्यक्ष डॉ रघुनाथ माशेलकर यांचे सोबत झाले. अतिशय आव्हानात्मक असलेला हा प्रोजेक्ट जगाला मार्गदर्शक ठरणार होता. त्यावेळी १  पेटा फ्लॉप्स गती असलेला सुपर कॉम्पुटर जगात नव्हता आणि भारत प्रथमच असा सुपर कॉम्पुटर बनवणार होता. डॉ करमरकरांनी  तयार केलेला प्रोटोटाईप त्या दर्जाचे परिणाम देत होते. गरज होती ती त्याची प्रत्यक्षात उभारणी करणे आणि त्यासाठी लागणारे श्रम, पैसे आणि पायाभूत सुविधा तयार करणे. माशेलकरांच्या शब्दात सांगायचे झाले तर तो त्यावेळचा सुपर सुपर कॉम्पुटर होणार होता. जर हा प्रयोग यशस्वी झाला तर सरकार सुद्धा तसले कॉम्पुटर विकत घ्यायला तयार झाले होते. ऍटोमिक एनर्जी, बायो टेकनॉलॉजी, ड्रग डिस्कव्हरी पासून हवामान खात्यातील अनेक शास्त्रीय कामाना ते उत्तर होणार होते. हे सर्व करमरकर पुढील एक वर्षात करून द्यायला तयार होते.

पण कुठे तरी माशी शिंकली, डॉ करमरकर आणि टाटा ग्रुपच्या पदाधिकाऱ्यांमध्ये मतभेद निर्माण झाले. नक्की कारणे बाहेर आली नाहीत परंतु वर्तमान पात्रातील बातम्यांवरून (इकॉनॉमिक टाईम ०४ जुलै २००७ ) असे कळते कि डॉ करमरकारानी ह्या उत्पादनातील नफ्याच्या वाट्यापैकी आपल्या बौद्धिक संपदेचा हिस्सा काय असायला हवा या बद्धल मागणी केली. त्यांच्यामते अशी कामे नुसती पैशाच्या पाठबळावर अवलंबुन नसून शास्त्रीय संशोधकाला आपली किंमत वसूल करण्याचा अधिकार आहे. या उलट टाटा ग्रुपच्या मते ते धोका (Risk) पत्करून असे प्रयोग करत असल्यामुळे ती अट त्यांना मान्य नव्हती. खाजगीत बोलताना टाटा ग्रुप अधिकारी म्हणतात कि डॉ करमरकर या संशोधनासाठी किती वेळ आणि पैसे लागतील याचे निश्चित गणित देऊ शकत नव्हते म्हणून बोलणी फिस्कटली. कारण काही असो पण परिणाम भारत एका वेगळ्या सुपर कॉम्पुटरला मुकला. 

पुढे टाटा ग्रुपने करमरकरांची टेक्नॉलॉजी न वापरता "एच पी कॉम्प्युटर्स या अमेरिकन कंपनीचे तयार झिनॉन प्रोसेसर"  घेऊन समांतर कॉम्पुटर पद्धतीवर (Paralel Computing) आधारित “EKA”  नावाचा १२० टीफ्लॉप्स गती असलेला सुपर कॉम्पुटर तयार केला. तो २००७ साली जगातील ४ था आणि आशिया खंडातील पहिला जलद कॉम्पुटर होता.

मोदी सरकार

मधल्या काळात बरेच पाणी पुलाखालून वाहून गेले आहे.  मोदी सत्तेवर आल्यानंतर २०१५ साली मिनिस्ट्री ऑफ इलेकट्रोनिकस आणि इन्फर्मेशन टेक्नॉलजीने २०२२ पर्यंत रु ४,५०० कोटी रुपये  खर्च करून नॅशनल सुपर कॉम्पुटिंग मिशन या कार्यक्रमांतर्गत ७३ संपूर्ण भारतीय बनावटीचे सुपर कॉम्पुटर देशातील वेगवेगळ्या लॅबोरेटीज मध्ये बसवायचे उद्धिष्ट ठेवले आहे. पूर्वी यातील अनेक पार्टस बाहेरून मागवले जात, पण या पुढे ते देशांतर्गतच तयार करून वापरण्याचे ठरवले असून त्याची जबादारी सी-डॅक आणि इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ सायन्स ला दिली आहे.  

त्याचाच एक भाग म्हणून २०१७ मध्ये मोदी सरकारच्या पहिल्या मुदतीत सरकारने ४०० कोटी रुपये निधीची मान्यता देऊन  २०१८ साली इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ ट्रॉपिकल मेट्रोलॉजी, पुणेच्या डॉ सूर्यचंद्र ए.राव  यांचे नेतृत्वाखाली "प्रत्युष" हा ४ पेटा फ्लॉप्स गती असलेला सुपर कॉम्पुटर  आणि अशाच प्रकारचा "मिहीर" नावाचा सुपर कॉम्पुटर National Centre for Medium Range Weather Forecasting (NCMRWF), Noida. या हवामान खात्याच्या दुसऱ्या विभागात बसवला गेला त्याची गती २.८ पेटा फ्लॉप्स आहे. हे दोन्ही एकमेकांशी संलग्न असल्यामुळे दोघांची एकत्रित गती ६.८ पेटा फ्लॉप्स आहे. हे दोन्ही सुपर कॉम्पुटर २०१८ साली सायन्स आणि टेक्नॉलॉजीचे कॅबिनेट मंत्री  डॉ हर्ष वर्धन यांचे हस्ते देशाला अर्पण झाले. २०२० मध्ये "प्रत्युष आणि मिहीर" मुळे भारताचा सुपर कॉम्पुटर मधील जागतिक क्रमांक १६५ वरून ६६ गेला. प्रत्युष चा वैयक्तिक क्रमांक ६७ वा आहे तर मिहीर चा क्रमांक १२० आहे. हे जागतिक क्रमांक कायम बदलत असतात पण एक झलक म्हणून आपणास विशद केले. सध्या  जगातला सर्वात जलद सुपर कॉम्पुटर  "फुगाकु" हा कोबे, जपान मध्ये  असून त्याचा स्पीड आहे १००० पेटा फ्लॉप्स आहे ( एक पेट फ्लॉप = १००० टेरा फ्लॉप ).

कित्येक वेळा आपणास असे वाटते कि भारतात दरवर्षी लाखो इंजिनीयर्स उत्तीर्ण होतात, त्यातील अनेक अत्यंत हुशार असून परदेशात आपली रोजी रोटी शोधतात, तरीपण आपला देश सायन्स आणि टेक्नॉलॉजी मध्ये म्हणावा तशी प्रगती का करू शकला नाही. याचे एक कारण म्हणजे भारतीय उद्योजग संशोधन या विषयात पैसे खर्च करायला किंवा गुंतवायला उत्सुक नाहीत. त्यांना व्यापारी पद्धतीचे तयार प्रोडक्ट आणि तयार बाजारपेठ पाहिजे आणि कोणताही धोका नको आहे. म्हणूनच आपल्याकडे गुगल, टेस्ला, फेसबुक, अँपल सारख्या टेक्नॉलॉजी वर आधारित जागतिक कंपन्या तयार होत नाहीत, असे मला वाटते. आता मोदी सरकारने स्टार्टपवर जोर दिला आहे आणि त्यासाठी तरुण वर्ग सुद्धा जोरदार तयारी करत आहे,  तरीपण आपल्या समाजातील मानसिकता हीच कि जो पर्यंत यश मिळत नाही तो पर्यंत त्याच्या संशोधनाला बाजारात किंमत नाही. म्हणून आपण नोकरदार किंवा व्यापारी आहोत.

माधव भोळे (9819479791)