दशग्रंथी ब्राह्मण

काही वर्षांपूर्वी "देवरुखे ब्राह्मणांचा इतिहास" हे पुस्तक प्रसिद्ध होण्यापूर्वी जेष्ठ देवरुखे नेते श्री रमेश निंबकर, मुलुंड यांचा मला फोन आला  "माधव, दशग्रंथी ब्राह्मण याची व्याख्या काय आणि आपल्यात कोणी आहेत का?" मी त्यावेळी उत्तर देऊ शकलो नाही.  त्यांनी आपल्या ज्ञातीतील इतर तज्ञ मंडळींशी सुद्धा चर्चा केली पण त्यावेळी समाधानकारक उत्तर मिळाले नाही. तो विषय तेथेच राहिला.

काल एका वैदिकि आणि याज्ञीकी शिक्षण पूर्ण केलेल्या व्यक्तीशी बोलत होतो, ते म्हणाले 4 पैकी कोणत्याही शंकराचार्य पीठ आणि तिरुपती येथील संस्थानाची या विषयात शिक्षण पूर्ण करून परीक्षा उत्तीर्ण होणाऱ्या व्यक्तीस, तिरुपती बालाजी देवस्थान, तिरुपती, आंध्र प्रदेश,  तहहयात रुपये 25000 शिष्यवृत्ती देते, तसेच करवीर, महाराष्ट्र  येथे दरवर्षी होणाऱ्या वैदिक सम्मेलनामध्ये अशा ३५० जणांना सहभागी होण्यासाठी आमंत्रण देऊन जाणे येण्याचा प्रवास भत्ता, अधिक रु 35,000 रोख मानधन देते. देवस्थानचे हे हिंदू संस्कृती टिकवण्याचे काम बघून खूप आनन्द झाला. 

या विषयी माझे विद्वान मित्र श्री प्रकाश वीरकर (करवीर, शंकराचार्य पिठाच्या पुरस्कार प्राप्त महिला कीर्तनकार सौ युगधंरा वीरकर यांचे पती) यांच्याशी या विषयी बोललो असता त्यांनी खालील माहिती दिली:

आजच्या काळात असा ब्राह्मण मिळणे दुरापास्त आहे. दशग्रंथी ब्राह्मणाला पुढील ज्ञान असावे लागते. ते पाहून आपल्या लक्षात येईल.

1. ऋग्वेद - यामध्ये एकूण दहा मंडले व 9853 ऋचा आहेत ज्या मुखोद्गत असाव्या लागतात.

2. ब्राह्मण संहिता - प्रत्येक वेदाबरोबर ही संहिता असते. ही त्या त्या वेदावर भाष्य करते. यज्ञ करताना काय काळजी घ्यावी इ. हे पुस्तकाचे नाव आहे. त्याचा जातीशी काहीही संबंध नाही. ऋग्वेदाबरोबर दोन ब्राह्मण संहिता आहेत. ऐतरीय व सांख्यायन. यात अनुक्रमे 50 व 40 अध्याय आहेत.

3. आरण्यक - प्रत्येक ब्राह्मणाबरोबर आरण्यक असते. ऋग्वेदाबरोबर ऐतरीयाण्यक आहे. यात वनात जाऊन करण्यात येणारी व्रते सांगितली आहेत. ही महाव्रते आहेत. यातच एतरीय उपनिषद आहे. दुसरे कौशितकी आरण्यक आहे. यातील 15 अध्यायात कौशितकी उपनिषद आहे. यात अग्निहोत्राची माहिती आहे.

4. शिक्षा-वेदाबरोबर सहा वेदांगे आहेत. त्यापैकी एक शिक्षा आहे. हे मंत्रोच्चार कसे करावेत याचे ज्ञान देते. दशग्रंथी ब्राह्मणाला शिक्षेची ऋग्वेद प्रतीशाख्य पाठ असावी लागते.

5. कल्प - यात यज्ञात द्यावयाच्या आहुती व बळी यांची माहिती आहे. कल्पसुत्रे दोन प्रकारची आहेत. श्रुती सूत्रे व स्मार्त सूत्रे. स्मार्त सूत्रात दोन उप प्रकार आहेत. गृह्य सूत्रे व धर्म सूत्रे. यांमध्ये घरगुती समारंभ व सामाजिक व्यवहार आहेत. शिवाय यजुर्वेदांतर्गत शुल्ब सूत्रे आहेत. ज्यामध्ये बांधकामाचे गणिती नियम व सूत्रे दिलेली आहेत.

दशग्रंथी ब्राह्मणाला हे सर्व मुखोद्गत असणे अनिवार्य असते.

यात आश्वलायन व सांख्यायन अशी दोन श्रुतसूत्रे आहेत.

6. व्याकरण - ऋग्वेद हा मौखिक असल्याने त्याचे उच्चार, ह्रस्व दीर्घ शब्द कसे तयार झाले त्याचा व्याकरण दृष्टीने विचार केला आहे. ऋग्वेदाचे व्याकरण पदपथ आहे जे साकल्यमुनीनी लिहिले आहे. याशिवाय पाणिनी मुखोद्गत असावे लागते.

7. निघंटु - हा जगातील पहिला शब्द कोश आहे. याचे पाच भाग आहेत. यात रूढ कार्य व धातू, संधी व रुपे इ. सर्व दिले आहे. उदा. उदक या शब्दाची शंभर रुपे दिली आहेत. चौथ्या भागात समानार्थी शब्द दिले आहेत. यातील पदसंख्या 1770 आहे.

8. निरूक्त - शब्दांची व्युत्पत्ती यात आहे. याचे पाच प्रकार आहेत. वर्णागम, वर्णविपर्यय, वर्णाधिकार, नाश व धातूच्या अनेक अर्थाचा एक अर्थ सिद्ध करणे. निरूक्तावर यास्क मुनींनी खूप काम केले आहे. म्हणूनच त्याना निरूक्तकार असे म्हणतात.

9. छंद - कवितेचे विविध प्रकार. ते ओळखणे व तालासुरात म्हणणे व तशी पदे रचणे याची माहिती दिली आहे. एकटय़ा ऋग्वेदात जगती, गायत्री, त्रिष्टुब, विराज आणि अनुष्टुभ हे छंद आहेत. यामध्ये अक्षरसंख्या, मात्रा, गती, यती या कसौट्या असतात.

10. ज्योतिष - याचे पुन्हा चार प्रकार आहेत. खगोलशास्त्र, सिद्धांत, फलित व अंक.

यावरून दशग्रंथी ब्राह्मण होणे किती अवघड आहे हे लक्षात येईल. रावण हा दशग्रंथी होता. रावणासह कुंभकर्ण व मेघनाद हेही होते.

कदाचित आपल्यापैकी अनेकांना हि माहिती असेलच पण ज्यांना नाही माहिती त्यांच्यासाठी  हा प्रयत्न.

माधव ग भोळे आणि श्री प्रकाश वीरकर (विरार)