Y combinator: स्टार्टप ऍक्सिलरेटर

Y combinator: स्टार्टप ऍक्सिलरेटर आपणास आठवत असेल की या आधी मी माझ्या एका पोस्ट मध्ये "थील शिष्यवृत्ती" आणि ओयो ह्या हॉटेल अग्रीगेटर आणि बुकिंग वेबसाईट चा संस्थापक रितेश अगरवाल याचे बद्दल लिहिले होते. अशाच एका स्टार्टप ऍक्सिलरेटर बद्दल आज लिहीत आहे. स्टार्टप ऍक्सिलरेटर म्हणजे नवीन सुरु होणाऱ्या कंपन्याच्या संस्थापकाना विशेष प्रशिक्षण देऊन त्यांना सतत मार्गदर्शन करणे आणि त्याचबरोबर त्यांच्या व्यवसायासाठी बीज भांडवल पुरवणे. "Y Combinator management LLC" नावाची एक खाजगी संस्था पॉल ग्राहम, जेसीका लिविंगन्स्टन, रॉबर्ट तपन मॉरीस आणि ट्रिव्हर ब्लॅकवेल या संस्थापकांनी २००५ साली वरील उद्देशानी स्थापन केली. ह्याचा पत्ता माउंटन व्यू, कॅलिफोर्निया हा आहे. ही संस्था दर सहा महिन्यांनी नवनवीन कंपन्याकडून त्यांचे अर्ज आणि माहिती, बिझिनेस मॉडेल इत्यादी मागवते. साधारण पणे दर ६ महिन्यातून जगभरातून १०,००० कंपन्या अर्ज करतात. गेल्या ६ महिन्यामध्ये एकंदर २४,००० कंपन्यानी अर्ज केले होते. त्यातील फक्त १.५ ते २% कंपन्यांना त्यांच्या अभ्यासक्रमात सहभागी होण्याची संधी मिळते. हा अभ्यासक्रम वर्षातून दोन वेळा प्रत्येकी ३ महिन्याचा ( जानेवारी ते मार्च आणि जून ते ऑगस्ट ) या काळात असून त्यातील विद्यार्थ्यांना वेगवेगळ्या तज्ज्ञ व्यवसायिक आणि मार्गदर्शकांकडून मार्गदर्शन मिळते. सहभागी होणाऱ्यांचे विचार आणखी सुस्पस्ट केले जातात आणि गैरसमज दूर केले जातात. शेवटच्या आठवड्यात प्रत्येक विद्यार्थ्याकडून प्रेसेंटेशन होते. निवडलेल्या सर्व कंपन्याना सुरवातीला प्रत्येकी १,२५,००० डॉलर्स एव्हडे बीज भांडवल दिले जाते आणि त्याबद्दल्यात त्या कंपनीचे ७% भांडवल Y Combinator ला मिळते. कंपनीच्या पुढील फंडिंग राउंड मध्ये त्याला ३,७५,००० डॉलर्स काही विशिष्ठ अटींवर Y Combinator पुरवते. २००५ पासून ह्या कंपनीने आजपर्यंत ९,००० संस्थापकांच्या ४,००० स्टार्टपना बीज भांडवल दिले असून त्या कंपन्यानची एकंदरीत मार्केट कॅप $१ ट्रिलीयन इतकी आहे. या वर्षीच्या बॅच मधील २८२ कंपन्या पैकी १२ कंपन्या भारतीय आहेत. २०२३ पर्यंत, Ycombinator नें २३३ भारतीय कंपन्यामध्ये पैसे गुंतवले आहेत. Razorpay, Meesho, Zepto, khatabook अशा काही नामांकित कंपन्याना Y Combinator कडुन निधी मिळाला आहे. Ycombinator सारखेच काम करणारी संस्थापक "सीकोषा सर्ज" नावाची संस्था भारतात काम करते तिला सिकोशा कॅपिटल नावाची संस्था वित्त पुरवठा करते. माधव भोळे

आर्टिफिशल इन्टीलीजन्स भीती आणि बागुलबुवा

आर्टिफिशल इन्टीलीजन्स भीती आणि बागुलबुवा आजकाल असे लेख येत आहेत की आर्टिफिशल इन्टीलीजन्स नें जगात भारी हैदोस घातला जाणार आहे. कोणीतरी लिहिले आहे की रोबोट एव्हडे तयार होतील की ते माणसाच्या नाशालाच कारणीभूत होतील. ही भीती सर्वतः चुकीची आणि अर्धवट माहितीच्या आधारे पसरवली जातं आहे. अशा प्रकारचे मनोरंजन पूर्वी हॉलिवूड च्या सिनेमांत येत असे पण तसे काही होईल असे वाटत नाही. या पूर्वी अणूशक्तीचा शोध लागला आणि अणुबॉम्ब तयार झाले ज्याने संबंध जगाला हादरवून टाकले आणि तशी ताकद सुद्धा त्यात आहे परंतु म्हणून काय प्रत्येक होणारे युद्ध आणविक युद्धच होईल असे नाही. तसेच बनणारे सर्व रोबोट म्हणजे महाभुतेच असतील असे नाही. अणूशक्तीचा उपयोग चांगल्या कामासाठी सुद्धा केला जातो जसे की वीज निर्मिती, कॅन्सर ट्रीटमेंट वगैरे. ज्या ज्या वेळी बदल होत गेले त्या त्या वेळी माणसानी विरोध केला आहे, मग ते राष्ट्रीयकृत बँक मधील संगणकीकरण असो की ऑफिस मधील खुर्चीची जागा बदलणे असो. यु पि आय असो की जी एस टी असो. परिवर्तन हा जीवनाचा पाया आहे. घोडा गाडी जाऊन ट्राम आली, ट्राम जाऊन ट्रेन आली. पहिली ट्राम चालू झाली त्यावेळी ती लोकांना भूत व्यवस्था वाटली आणि लोक त्यात बसायला घाबरात. आज जो उठतो तो विमानाने जातो आहे हा परिस्थितील बदल. जे नवीन व्यवस्थेशी जोडले गेले ते यशस्वी झाले, जे जुनेच कुरवाळत बसले ते घरीच बसले. छत्रपती शिवरायांनी सुद्धा नुसत्या तलवारिंवर अवलंबुन न राहता टोपीकरांकडून लांब पल्ल्याच्या तोफा घेतल्या तर पोर्तुगीज तंत्रज्ञा कडुन नौका बांधणी करून अरमार उभे केले. तुम्ही कितीही थांबवण्याचा प्रयत्न केलात तरी ह्या सुनामीतून तुम्हांला जावेच लागणार आहे. लाटाना भीऊन जाण्यापेक्षा त्यावर स्वार व्हायला शिकले पाहिजे. आर्टिफिशल इन्टीलीजन्स चा उपयोग सर्वत्र जेथे माणसाची बुद्धी चालते त्या सर्व ठिकाणी होईल आणि त्यासाठी तसा डेटा असणे आवश्यक आहे. अजून तरी जे ठाऊक आहे तेच तो गतीमान पद्धतीने तुमच्या समोर आणून ठेवतो. त्याला स्वतःचे डोके नाही. तो विचार करू शकत नाही. तो कोरीलेट (एकमेकांशी संबंध जोडणे) करू शकतो , तो एक्सट्रापोलेट ( तर्क लढवून नवीन माहिती तयार करणे) करू शकतो. असलेल्या माहितीच्या आधारे नवीन माहिती तयार करू शकतो, ऍक्शन घेऊ शकतो. या त्याच्या ताकदीचा उपयोग वैद्ध्यक शास्त्र, रसायन शास्त्र, इंजिनियरिंग, संख्या शास्त्र, फायनान्स, अशा एक ना अनेक विषयात त्याचा उपयोग आहे. मानव एव्हडा मूर्ख नाही की तो दुसऱ्याला आपल्यावर हवी होऊन देईल. तरी कृपया भीती सोडून द्या. माधव भोळे

हव्यास!

हव्यास! आज पेपरात एक बातमी वाचली आणि मन सुन्न झाले. "डॉक्टर तरुणीची आत्महत्या. हुंडा म्हणून BMW कार, १५ एकर जमीन देता न आल्याने लग्न रद्द; नैराश्यातून उचललं पाऊल." केरळ मधील एका एम. एस. सर्जऱी च्या विध्यार्थीनी चे त्यांच्याच समाजातील एका डॉक्टरवर प्रेम होते परंतु मुलाच्या घरच्यांनी लग्नाला परवानगी देताना हुंडा म्हणून BMW गाडी आणि १५ एकर जमीन मागितली आणि ती पुरी करणे शक्य नसल्यामुळे लग्न मोडले. या मागणीमध्ये तिच्या प्रियकाराचा सुद्धा सहभाग होता असा आरोप आहे. त्यामुळे त्या त्रासाला कंटाळून मुलीने जीव दिला असे बातमीत म्हटले आहे. भारतात सर्वात जास्त शिक्षित म्हणून केरळ चा नंबर लागतो. उच्च शिक्षित मुलगा आणि मुलगी असताना कशाला हवेत यांना हुंडे? आणि हुंडाच हवा तर कोणी पैसेवाली मुलगी बघायची मग ती शिकलेली कशाला हवी? हुंडा बंदीचे कितीही कायदे आणा, भारतातील कित्येक समाजात या ना त्या पद्धतीने हुंडा, वर दक्षिणा म्हणून सर्रास पैसे किंवा अन्य वस्तू मागितल्या जातात. एरवी समान कायदा, समान हक्क यावर लढणाऱ्या रणरागिणी या वेळी गप्प बसतात. खरे म्हणजे लग्न विवाह आणि समारंभ या विषयात वधू वरानी पुढाकार घेऊन आवाजवी मागण्या आणि खर्चाला चाट देण्याच्या बाबतीत आपापल्या घरी आग्रही असले पाहिजे. आधीच मुला मुलींच्या शिक्षणासाठी जीवाचे रान करून आईवडीलांनी आपल्या हौशी बाजुला ठेवून घरखर्च भागवलेला असतो त्यात ह्या विवाह खर्चाचा बोजा म्हणजे म्हातारपणाची तरतूद त्यात खर्च करून त्यांच्या हाती पुढे काय राहणार याचा विचार दोन्ही कडच्या मंडळीनी करायला हवा. तुम्हांला स्टेट्स जपायची असेल तर तुम्ही खर्च करा, दुसऱयाच्या पैशावर तुमची हौस भागवू नका असा स्पष्ट संदेश पुढच्या पिढीने मागच्या पिढीला द्यायला हवा असे वाटते. आज काल हे विवाह परत जास्त खर्चिक व्हायला लागले आहेत. आता प्री विडींग शूटिंग, लग्नातील नाचगाणी, मेहंदी सोहळा असे उत्तरेकडील रितिरिवाज महाराष्ट्रात सुद्धा घडायला लागले असून साहजिकच खर्च वाढायला लागला आहे. ज्यांचे उत्पन्न चांगले आहे त्यांनी ते करायला काहीच हरकत नाही पण दुसऱ्याच्या जीवावर किंवा रीण काढून ते करणे निषेधार्थच. आपण जेव्हा एखादी मुलगी पत्नी म्हणून घरी आणतो ती लक्ष्मी चे रूप असते आणि तिच्याच आईवडिलांना कर्जात ढकलून, त्यांच्या डोळ्यात पाणी आल्यानंतर ती सासरी सुखी राहू शकेल का याचा विचार प्रत्येकाने करायला हवा. जर पैशाची तेव्हडीच हाव असेल तर तो कमवायला शिकले पाहिजे, ना की कोणाकडून ओरबाडून किंवा कोणाच्या उसनवारी आपला खर्च चालवायचा. पैसा कमवायला वेळ लागतो, गमवायला ५ मिनिटे लागतात हे ज्यावेळी कळेल त्यावेळी दुसऱ्याच्या कष्टाची किमत कळेल. असो, माधव भोळे

शुद्ध बिजा पोटी फळे रसाळ गोमटी!!

शुद्ध बिजा पोटी फळे रसाळ गोमटी!! बिझिनेस टूडे ह्या मासिकाच्या "मोस्ट पॉवरफूल बिझिनेस वूमन " ह्या कार्यक्रमाचे विसावे पुष्प ८ डिसेम्बर २०२३ रोजी हॉटेल ताज लँडस एंड बांद्रा येथे झाले, त्यात व्यवसाय आणि उद्योग क्षेत्रातील अनेक मान्यवर महिलांनी हजेरी लावली होती. प्रमुख पाहुण्या म्हणून सिक्युरिटीज आणि एक्सचेंज बोर्ड ऑफ इंडिया(sebi) च्या प्रथम महिला अध्यक्षा "माधुरी पुरी बूच" होत्या तर नायका च्या संस्थापक फाल्गुनी नायर, एक व्यवसायिक, प्रतिथ यश तरुण गायिका आणि कुमारमंगलम बिर्ला यांची कन्या अनन्या बिर्ला सारख्या एकंदर ५६ सेलिब्रेटी महिलांनी सहभाग घेतला होता. त्यापैकी एक विशेष म्हणजे नंदिनी पिरामल, ह्यांची मुलाखत झाली. नंदिनी पिरामल ही पिरामल फर्मास्यूटिकलं ह्या औषध कंपनीची अध्यक्षा असून ती पिरामल इंटरप्राईझस ह्या बहुआयामी औद्योगिक ग्रुप ची एक्सिक्युटीव्ह डायरेक्टर आहे. त्यांनी पीटर डी यंग ह्या अमेरिकन नागरिकाशी विवाह केला असून त्यांचा भाऊ आनंद पिरामल हा ईशा अंबानीचा पती आणि मुकेश अंबानीचा जावई आहे. एवढ्या मोठ्या खानदानातील आणि मोठ्या हुद्यावर असलेल्या ह्या महिलेला मुलाखतीच्या वेळी चक्क भारतीय साडीमध्ये बघून अनेक जणांच्या भुवया उंचावल्या. अर्थात फाल्गुनी नायर, कल्पना मोरपंरिया ( विधी तज्ज्ञ आणि आय सी आय सी आय बँकेच्या पूर्वीच्या डायरेक्टर आणि जे पि मॉर्गन च्या दक्षिण आशियायी विभागाच्या पूर्व सिईओ) ह्या सारख्या कित्येक व्हेटरन सुद्धा साडीलाच प्राधान्य देतात. सुधा मूर्ती सुधा साडीच वापरतात. नंदिनीने आपल्या भाषणात आवर्जून नमूद केले की इन्फोसिस चे माजी अध्यक्ष पद्मविभूषण नारायण मूर्ती आणि नंदन नीलकेणी हे तिचे आदर्श आहेत. ज्या पद्धतीने हे दोघे आपल्या कंपन्यानमधून निवृत्त झाले आणि त्यांनी समाजाचे देणे समाजाला आणि देशाला परत देण्याचा प्रयत्न चालवला आहे तो तिला भावतो. नीलकेणी यांनी आधार आणि डिजिटल इंडिया आणि युपीआय (UPI) पेमेंट्स ह्या विषयात केलेल्या भरीव तांत्रिक कामगिरीला तोड नाही आणि ती सुद्धा भविष्यात त्यांच्याच मार्गांवर चालण्याचा प्रयत्न करणार आहे. पिरामल फार्मासयुटिकलं मध्ये तिच्याकडे मानव संसाधन विभाग आणि गुणवत्ता विभागाची जबाबदारी असून तिने नमूद केले की भारतीय औषधं कंपन्याना जगात भरपूर संधी असून त्यासाठी आपल्या औषधांची गुणवत्ता अमेरिकेसारख्या पुढरलेल्या देशांप्रमाणे असायला हवी. गेले काही वर्ष अमेरिकन फूड अँड ड्रग्स विभागाने भारतीय औषध कंपन्यांच्या औषधांच्या गुणवत्तेवर ओढलेले ताशेऱ्यांकडे दुर्लक्ष करून चालणार नाही. ती म्हणते मी आमच्या कामगारांना नेहमीच पटवून देण्याचा प्रयत्न करते की जी औषधें आपण बनवतो ती आपले घरचे नातेवाईक सुद्धा घेऊ शकतील इतकी चांगली आणि शुद्ध असणे आवश्यक आहे. नंदिनी आपल्या व्यवसायाबरोबरच आपल्या कंपनीच्या पिरामल फाउंडेशन आणि पीरामल जलसेवा ह्या एनजिओ मध्ये सुद्धा सल्लागार म्हणून काम करते. पिरामल जलसेवा भारताच्या २० राज्यात ७,५०,००० कुटुंबियांना शुद्ध पाणी पुरवते. नंदिनीची आई पद्मश्री डॉ. स्वाती पिरामल सुद्धा एक उच्च शिक्षित शास्त्रज्ञ् महिला आहे आणि तिचे पती अजय पिरामल यांच्या औषध व्यवसायात तिने खांद्याला खांदा लावून काम केले आहे, त्याचाच परिणाम आता पिरामल फर्मासयुटिकलं ह्या एका मोठ्या वटवृक्षात झाला आहे. म्हणतात ना शुद्ध बिजा पोटी फळे रसाळ गोमटी!! माधव भोळे

विद्वान सर्वत्र पूज्यते

विद्वान सर्वत्र पूज्यते ( तंत्रज्नानातील नैतिकतेचे शीत युद्ध ). राजाचा मान सन्मान फक्त आपल्याच राज्यात असतो मात्र विद्वान सर्वत्र पूज्यते असा श्लोक आहे. आज एक जाहिरात बघितली, दुबईच्या एमीरेट्स एयरलाईनने घोषणा केली की एमीरेट्स एयर लाईंनच्या कोणत्याही विमानाने तुम्ही दुबई बाहेर जात असाल तर तुम्हाला पासपोर्ट दाखवण्याची आवश्यकता नाही. बायोमेट्रिक्स (डोळ्याची बाहुली, चेहरा आणि बोटांचे ठसे इत्यादी ) आणि फेस रेकग्निशन (चेहऱ्याचीं ठेवणं तसेच हावभाव पाहून व्यक्ती/प्राणी ओळखणे ) सॉफ्टवेअर च्या साहाय्याने प्रवाश्याची त्यांच्या कडे असलेली माहिती ताडून ईमिग्रेशन डिपार्टमेंट चे पोलीस हे काम करू शकतील असे त्यांचे म्हणणे आहे. आपल्यापैकी अनेकांनी कृत्रिम बुद्धिमत्ता ( आर्टिफिशल इन्टीलीजन्स - AI ), मशीन लर्निंग (ML) सारखे माहितीतंत्रज्ञातील शब्द ऐकले असतील. या कृत्रिम बुद्धिमत्तेचा वापर हळू हळू वाढत असून नवनवीन कम्पन्या ह्या तंत्रज्ञानात संशोधन करून वाढ करत आहेत. अशीच एक कम्पनी आहे ओपन ए.आय. ज्यांनी ३० नोव्हेंबर २०२२ रोजी चॅट जिपिटी-३ नावाचे आर्टिफिशल इंटलीजन्स सॉफ्टवेअर काढून माहिती तंत्रज्ञान क्षेत्रात वादळ निर्माण केले. त्यांनी आपले हे सॉफ्टवेअर, वापरकर्त्यांना काही काळासाठी मोफत वापरण्यासाठी परवानगी देताच गेल्या एका वर्षात जगभरातील १८.०५ कोटी लोकांनी त्याचीं वैशिष्ट्य तपासली तसेच त्याचे विविध उपयोग अनुभवले. ह्या तंत्रज्ञानाचा उपयोग विध्यार्थी, राजकारणी पासून अनेक लोक अनेक प्रकारचीं कामे जी माणसाची बुद्धी करू शकते त्यासाठी वापरला जाऊ शकतो पण सर्वसाधारण माणसाच्या बुद्धिमत्तेला असलेल्या वेग आणि पसारा ( volume, scope etc.) याच्या मर्यादा हे तंत्रज्ञान, कॉम्प्युटर च्या साहाय्याने सहज पार पाडू शकते. उदा. द्यायचे झाले तर एखाद्या १००० पानाच्या पुस्तकाचा फडषा हे तंत्रज्ञान अवघ्या काही मिनिटात पाडून त्या पुस्तकाबद्दल सुटसुटीत आणि शास्त्रशुद्ध अवलोकन ते तयार करू शकते तर आपल्याला पाहिजे असलेल्या विषयाची अचूक माहिती ते इंटरनेट मायाजालातून काही क्षणात शोधून आपल्याला पाहिजे त्या फॉरमॅट (नमुन्यात) मध्ये सादर करू शकते असे अनेक विविध गुण ह्या तंत्रज्ञानात आहेत. ह्या अचंबित करणाऱ्या गुणांमुळे विविध निवेशक आणि तंत्रज्ञ यात रस घेत असून ह्या तंत्रज्ञानाचे नवनवीन अवतार जे मानवी जीवनाला स्पर्श करणाऱ्या विविध विषयात तयार होत आहेत. ह्या तंत्रज्ञान जगात १७ नोव्हेंबर २३ रोजी एक महाभूकंप करणारी बातमी आली आणि अमेरिकेच्या सिलिकॉन व्हॅली मध्ये जोरदार सुनामी लाटा उसळळ्या. ह्या दिवशी ओपन ए.आय. चा एक संस्थापक सॅम अल्टमन ह्या कपंनीच्या सिईओला कंपनीच्या व्यवस्थापन समितीने कोणतेही विशेष कारण न देता, तडकाफडकी नोकरीवरून काढून टाकले. ज्या सॅम अल्टमनने ही कंपनी उभारण्यात मोलाचे योगदान दिले त्यालाच त्याचे व्यवस्थापक मंडळ काढते हे काय गौडबंगाल आहे? हे समजण्या पूर्वी हे लक्षात घ्यायला हवे की ओपन ए.आय. ह्या कम्पनीचीं मूळ स्थापना आर्टिफिशल इन्टीलीजन्स ह्या विषयातील मूलभूत संशोधन करणारी "विना फायदा - Not for profit" संस्था म्हणून करण्यात आली आणि त्यासाठी सॅम अल्टमन, टेसलाचे कंपनीचे सर्वे सर्वा इलोन मस्क आणि सिलिकोन व्हॅली मधील इतर काही गुंतवणूकदारानी त्यात पैसे गुंतवले. परंतु थोड्याच काळात तयार झालेले उत्तम परिणाम बघून ह्या संस्थेचा संस्थापक सॅम अल्टमन याने हे तंत्रज्ञान जगाला माफक दरात उपलब्ध करुन काही फायदा सुद्धा मिळवता येईल या विचाराने ही कंपनी "फायदा मुखी - प्रॉफिट ओरिएंटेड " बनवण्याचा निर्णय घेतला. त्यामुळे ह्या तंत्रज्ञानाचा उपयोग मानवाच्या विकासासाठी होईल की फायद्याच्या पाठी लागून जगाला विनाशाकडे नेण्यासाठी होईल यावर चर्चा सुरु होऊन त्यामधून त्यांचा एक प्रसिद्ध गुंतवणूकदार इलोन मस्क २०१८ साली बाहेर पडला. इलोन मस्कला ही कंपनी आपल्या टेसला कंपनीत समाविष्ट करायची होती जेणेकरून ती टेसलाच्या सेल्फ ड्रायव्हिंग कार ( ड्रायव्हर शिवाय चालणारी गाडी ) ह्या गाडीच्या तंत्रज्ञानात त्याचा उपयोग होईल. त्यानंतर ह्या तंत्रज्ञाचा वाढता प्रसार आणि प्रचार लक्षात घेऊन त्या तंत्रज्ञानाचे फायदे तोटे यावर सरकार दरबारीं गंभीर विचार सुरु झाला. अमेरिकन सरकारने ह्या विषयात सरकार आणि उद्योजक यांची समिती स्थापन करून ह्या तंत्रज्ञानावर काय निर्बन्ध असावेत याबाबत चर्चा सुरवात केली. ह्या तंत्रज्ञानाचे काही गंभीर दुष्परिणाम मनुष्य प्राण्याचे जीवन क्लेशकारक करण्यासाठी सुद्धा वापरले जाऊ शकतात जसे की खोट्या जाहिराती, समाज माध्यमातून निंदा नालस्ती, चारित्र्य हनन, खोटे व्हिडीओ तयार करणे, तुमच्या बदली तुम्हीच म्हणून काही ठिकाणी गैरव्यवहार करणे वगैरे इत्यादी (impersonification). त्याचे परिणाम एव्हडे गंभीर असू शकतात की त्याच्या अमर्याद आणि अनियंत्रित ताकदीला वेसण घालणे आवश्यक आहे असे काही मंडळींना वाटते. त्याचाच परिणाम म्हणून ओपन ए.आय. कंम्पनीच्या व्यवस्थापन समितीमध्ये शीत युद्ध सुरु झाले आणि कंपनीचे चार दिशा दर्शक (डायरेक्टर ) मुख्य ए. आय. शास्त्रज्ञ् डॉ. इल्या सुटसकीवर, कोरा कंपनीचा सिइओ ऍडम डी एंजेलों, ए. आय. चीं एक प्राध्यापिका हेलेन टोनर आणि एक व्यवसायिक ताशा मेकोली विरुद्ध अन्य डायरेक्टर आणि सॅम अल्टमन यांच्यातील ए. आय. वरील संशोधन मर्यादा आणि सरकारी धोरण बनवण्यात कंपनीचे सहकार्य, ए.आय. च्या गैर वापरला आळा घालण्यासाठी तयार करायच्या उपाय योजना या बाबतीत वाद विकोपाला जाऊन सॅम व्यवस्थापन समितीला योग्य ते अहवाल देत नाही, तो वेगवेगळ्या गुंतवणूकदारांशी बोलतो ते समितीला माहिती नसते, कंपनीचे या विषयातील संशोधन आणि मर्यादा तसेच त्याचे होणारे संभाव्य दुष्परिणाम या बाबत तो व्यवस्थापन समितीला विश्वासात घेऊन सांगत नाही या कारणाखाली त्याला १७ डिसेम्बर ला अचानक नोकरीतून आणि व्यवस्थापन समितीमधून काढून टाकले गेले. या ब्रेकिंग न्यूजनें संपुर्ण जग हलले. जो सॅम अल्टमन भारतासहित २२ देशांमध्ये भेट देऊन ए. आय. ह्या विषयाचा प्रचार आणि प्रसार करतो, तेथील देशामध्ये ह्या तंत्रज्ञानाबद्दल असलेले संभाव्य गैरसमज दूर करण्याचा प्रयत्न करतो, ज्याने ए. आय. तंत्रज्ञानाला प्रयोगशाळेतून लोकांच्या डेस्कवर आणून पोहोचवले, त्याला सीईओ म्हणून नोकरीवरून काढायची हिम्मत कशी काय होते? असा प्रश्न सर्वत्र पडला. त्यानंतर ह्या गोष्टीवर तंत्रज्ञान जगतात खूप खलबते झाली. ज्या मायक्रोसॉफ्टनें ह्या ओपन ए. आय. कम्पनी मध्ये १३ अब्ज डॉलर्स गुंतवणूक करून गुगल आणि आय.बि. एम. सारख्या मात्तबर कंपन्यांच्या नाकात दम आणले आणि त्यांचे कोपऱ्यात पडलेले सर्च इंजिन (बिंग) ला परत उभारी देऊन मुख्य प्रतिस्पर्धी गुगलचे तंगडे तोडण्याचा प्रयत्न केला, ते मायक्रोसॉफ्ट आणि त्याचा तेव्हडाच धूर्त सी.ई.ओ. सत्या नाडेलानें घोषित केले की सॅम ला तेथे काम करायचे नसेल तर त्याला आणि त्याच्याबरोबर जेवढे येतील तेवढ्या स्टाफला मायक्रोसॉफ्ट घ्यायला तयार असून लागेल तेवढी सुविधा आणि पैसे गुंतवायला मायक्रोसॉफ्ट तयार आहे. त्याचवेळी ओपन ए. आय. च्या ७७० पैकी ७०० नोकरदारांनी एक विशेष सभा घेऊन सॅम अल्टमनला पाठिंबा जाहीर करून त्याला परत कामावर घ्या अन्यथा आम्ही नोकरीं सोडतो तसेच ज्या लोकांनी त्याला कामावरून काढण्याचा प्रयत्न केला आहे त्यांनी राजीनामे द्यावेत असा निर्वाणीचा इशारा दिला. शेवटी कंपनीमधील गुंतवणूकदार, व्यवस्थापन समिती, नोकरवर्ग आणि सॅम अल्टमन यांच्यात खूप विचारमंथन होऊन शेवटी सॅम अल्टमनला परत कामावर घेणे आणि त्या चार जणांनी राजीनामा देणे हा निर्णय झाला. हा आहे विद्वात्तेचा डंका. ही आहे ज्ञानाची ताकद. यामागे दोन प्रश्न उरतात. एक म्हणजे सॅम अल्टमन ला सिईओ पदावरून वरून हटवण्यात कोणत्या परकीय शक्ती ज्या ह्या विषयात खूप संशोधन करत आहेत आणि अमेरिकेच्या ह्या विषयातील प्रगतीला खीळ घालण्यासाठी रचलेले परंतु अयशस्वी झालेले हे एखादे षडयंत्र आहे का? जसे की भारताचे दोन मोठे शास्त्रज्ञ डॉ. होमी भाभा, डॉ. विक्रम सारभाई यांचा अनपेक्षित अनैसर्गिक मृत्यू झाला आणि भारताचा अणू प्रकल्पना यशस्वी होण्यासाठी खूप काळ वाट बघायला लागली. दुसरा प्रश्न की तंत्रज्ञानाचा विचार किंवा संशोधन करताना, फ्री सोसायटीमध्ये अशा प्रकारची सरकारी बंधने आवश्यक आहेत का? ती किती परिणामकारक ठरतील? त्या बंधनाने संशोधनात्मक निर्मितीला आळा बसेल आणि त्याची वाढ खुंटेल का? हे सर्व प्रश्न हे पुढरलेले देश कसे हाताळणार आहेत? बघूया पुढे काय होते ते? भारत या बाबतीत अजून खूपच पाठी आहे पण त्याच्या दुष्परिणामाचा फटका त्याला सुद्धा बसू शकतो. माधव भोळे.

अन्नधान्य, एका राष्ट्रीय संपत्तीची नासाडी

अन्नधान्य, एका राष्ट्रीय संपत्तीची नासाडी (सुज्ञ नागरिकांनी विचार करण्याची गोष्ट!!) ज्यावेळी हमी भाव मिळत नाही म्हणून शेतकरी दूध, टोमॅटो, कांदा यासारखे शेतमाल रस्त्यावर फेकतात आणि पत्रकार ते दृश्य चॅनल्स वर ही बातमी सर्वात पहिली आम्ही दाखवली म्हणून अभिमान बाळगतात त्यावेळी एवढ्या अमूल्य राष्ट्रीय संपत्तीची जाहीर नासधूस होत असून सुद्धा कोणाला त्याचे गांभीर्य कळत नाही याचे वाईट वाटते. लग्न समारंभ तसेच इतर धार्मिक आणि सामाजिक समारंभा मध्ये शिजवलेल्या अन्नपदार्थांची नासधुस होत असते. अशा प्रसंगी येणारी मंडळी किती येणार याचा नक्की अंदाज नसल्यामुळे माणसे कमी आली तर शिजवलेले अन्न फुकट जाते. त्याची विल्हेवाट नंतर लावली जाते पण ति योग्य असेलच असे नाही. त्यात सध्या बुफेचा काळ असल्यामुळे आपण कितीश्रीमंत आहोत आणि बुफेच्या शेकडो व्हरायटी आपण ठेवल्या या नादात बुफेच्या अनेक काउन्टरवर अन्न उरते याचा विचार यजमानाकडून केला जातं नाही. काही समाजात अशा प्रसंगी ५ ते ८ पकवान्न वगैरे ठेवण्याची प्रथा आहे. अशा वेळी साहजिकच अनेक पदार्थ उरणे आणि काही पदार्थ कमी पडणे हे ओघाने आलेच. यामध्ये कॅटररचा जरी फायदा होत असला तरी अन्नधान्याची नासाडी होते हे नाकारता येणार नाही. लोक मोठमोठ्या हॉटेल मध्ये जातात आणि अधिक उणे पदार्थ मोहामुळे मागवून काही पदार्थ असेच टाकून देतात. तुम्ही आपापल्या शारीरिक कुवती प्रमाणे हवे तेव्हढेच मागवायला काय हरकत आहे? निदान नासाडी होणार नाही. माझ्या एका मित्राच्या हॉटेल मध्ये लिहिले होते सर्व थाळी साफ असेल तर बिलावर १०% डिस्काउंट मिळेल. त्याला नम्रता पूर्वक हात जोडले. त्यातच हल्ली तरुण मंडळींमध्ये वाढदिवसाला तोंडाला केक फासण्याचा जो अचरटपणा सुरु झाला आहे हा कुठेतरी थांबायला हवा. अन्नछत्र चालवणाऱ्या धार्मिक मंडळींनी जर असा संदेश दिला की येणाऱ्या पहिल्या अमुक एक संख्ये पर्यंतच (आणि अर्थातच अमुक एक वेळेपर्यंत येणाऱ्या) मंडळींनाच मोफत भोजन मिळेल, तऱी सुद्धा हा उद्देश काही प्रमाणात सफल होईल. ठीक आहे तुम्ही श्रीमंत आहात आणि ति श्रीमंती दाखवण्याचा तुम्हांला हक्क आहे परंतु राष्ट्रीय संपत्तीची नासधूस करण्याचा कोणालाही हक्क नाही. असे होऊ नये यासाठी एक सोपा उपाय आहे असे वाटते. तो म्हणजे आमंत्रणामध्येच एका बाजूला भोजनाची वेळ लिहितात त्या ठिकाणी खाली एक तळटीप म्हणून "आपल्याकडील किती व्यक्ती भोजनाला येणार आहेत हे व्हाट्सअप नंबरवर कळवले म्हणजे त्यांचे भोजन सुनिश्चित करता येईल. जे असे कळवणार नाही त्याना अशी खात्री यजमान देऊ शकणार नाहीत" अशा आशयाची विनंती वजा इशारा लिहावा. सुरवातीला काही लोकांना संकोच वाटेल पण एकदा ही चांगली प्रथा सुरु झाली की त्याचा समाजाला आणि पर्यायाने देशाला फायदा होईल. आपले बघून इतर समाज सुद्धा त्याचे अनुकरण करतील. कोणीतरी सुरवात करायलाच हवी मग आपल्यापासूनच करायला काय हरकत आहे? हा संदेश कृपया आपल्या मित्र मैत्रिणींना सुद्धा पाठवा ही विनंती. माधव भोळे

संत भानुदास

"भूतभव्यभवत्प्रभुः" 🌼 पंधराव्व्या शतकाची चाळीशी सरत आली होती तेव्हाचे दिवस. ज्या मुघलांच्या घराण्यानं भारताच्या संपूर्ण भविष्यावर नांगर चालवला त्यांच्यापैकी पहिल्या आक्रमकाचा, म्हणजे बाबरचा जन्मही झाला नव्हता तेव्हाचे दिवस. पण तरीही साधारण ४ शतकांपेक्षा अधिक काळ भारत आणि इथले हिंदू लोक सतत सुलतानी संकटांना तोंड देत होते. कत्तलींचा काळ. गोवंशापासून ते घरातल्या लेकीबाळींपर्यंत कुणालाही तलवारीच्या धाकावर कधीही उचलून नेलं जात होतं असे दिवस. देवळं पाडली जाऊन तिथे मशिदी उभ्या ठाकत होत्या. उत्तरेच्या परिसरात शेकडोंचे तांडे धर्मांतराच्या वेडानं झपाटून हिंदूना दिवसरात्र छळीत होते. पण दैवाची योजना कुणाला कळली आजवर ? आजही याचा हिशेब लागणं कठीणच. या भरतभूवरी यवन माजले फार चौशीबाजुंनी फक्त दिसे अंधार गाायाबायांच्या भयाण किंकाळ्यांनी बदलला भविष्याचासुद्धा आकार याच सगळ्या भोवतालात आज ज्यांची गोष्ट लिहायला घेतली आहे त्या भानुदासांचा जन्म झाला. ऋग्वेदी कुटुंबात. हे संत भानुदास म्हणजे आपणा सगळ्यांना परिचित असलेल्या संत एकनाथांचे पणजोबा बरं का ! लहान वयातच धर्माचरण, शास्त्राभ्यास आणि उपासनेनं असे काही घडत गेले की थेट सूर्यनारायणांची कृपा झाली. नाथ महाराज याविषयी लिहिताना म्हणतात की... ज्याने बाळपणी आकळिला भानु । स्वये जाहला चिद्‍भानु । जिंकोनी मानाभिमानु । भगवत्पावनु स्वये जाला ॥ वयाबरोबर येणारी कर्तव्यं पार पाडीत होतेच भानुदास. कपड्यांचा व्यापार मांडला होता म्हणे एक. पण कुळाचं कल्याण ज्याने घडत राहिलं ती भगवंत भक्ती प्राणाहून प्रिय. त्याच भगवंताच्या भक्तीतून ते म्हणे एकदा दक्षिणेकडे विजयनगर साम्राज्याच्या दरबारी गेले. भगवंताची कथा सांगायला येणाऱ्या शास्त्रनिपुण सत्पुरुषांना त्याकाळी हिंदू राजांच्या दरबारात मान होता. राजानंही गरीब ब्राह्मणाचं विद्यार्जनातून आलेलं, भक्तीनं जपलेलं आणि आचरणानं सिद्ध केलेलं तेज ओळखलं आणि म्हटलं, "सांगा भगवंताची कथा. नगरीचे सारे लोक ऐकतील. आम्हीही रोज येऊ." त्याकाळात राजा स्वतः भागवतकथा ऐकायला येत असे. महालाजवळच्याच एका देवळात मंडप सजला. नगरात दवंडी पिटून झाली. दिवस ठरला. उद्यापासून भागवत सप्ताहाला सुरुवात. अगदी "आदौ देवकी देव गर्भ जननं"च्याही आधीपासून भागवताचा महिमा वर्णनातून मांडणं सुरु झालं. एकापेक्षा एक उत्तम पदं, रागाला धरून केलेली जाणारी गायकी, सूक्ष्म ज्ञानानं भारलेलं निरूपण नि कथाभागाचा रसभरित प्रसाद ज्याच्या त्याच्या तळहाती देऊ लागले संत भानुदास. त्यांच्या ओजस्वी वाणीतून. एक दिवस त्यांच्या अपेक्षेपेक्षा कथाभाग नि त्या दिवशीचा संपूर्ण कार्यक्रम जरा लवकर आटोपला. राजा भानुदासांना म्हणाला, "चला शास्त्रीबुवा, आपल्याला आज आमच्या नगराची सफर घडवून आणतो. दुर्गादेवीच्या दुष्काळानं पोळलेल्या मराठी प्रांतातले तुम्ही. बघा तरी वैभव म्हणजे कसं नि काय असतं ते." आता राजाला हे कोण समजावणार की ज्याला लहान लेकरू असताना सूर्यनारायण स्वतः प्रगट होऊन आशीर्वाद देतील इतकी उपासना मांडता आली त्याला वैभव वैभव म्हणजे अजून काय दाखवणार कुणीही ? पण म्हणतात ना, सारं काही विधिलिखित आहे. भानुदासांनीही राजाची मर्जी राखली. राजाच्या शानदार रथात बसून नगराच्या कानाकोपऱ्यात हिंडून झाल्यावर राजा त्यांना एका देवळात घेऊन आला. त्याचं आराध्य दैवत असलेल्या देवीच्या दरबारी. संध्याकाळची वेळ होती. अगदी सुरेख फुलांची पूजा बांधलेली होती. पांढऱ्या शुभ्र शेवंतीच्या माळा लावल्या होत्या महिरपीवर. देवीच्या डोईवर देखण्या पिवळ्या फुलांची वेणी होती. गळ्यात तान्ह्या तान्ह्या मोगऱ्याच्या कळ्यांनी भरगच्च भरलेली माळ घातलेली होती. चरणांपाशी कमळं होती. सगळीभर धूप दरवळत होता. तूपाचा मंद दिवा तेवत होता समोरच. शेजारी दोन उंचच्या उंच समया तेजाळत होत्या. देवीच्या मूर्तीवर भानुदासांनी आजवर कधीही पाहिलं नव्हतं इतकं सोनं होतं. दिव्यांच्या प्रकाशात झळाळणारा तो साक्षात शक्तीचा गाभारा पाहिला आणि भानुदासांनी थेट हात जोडले... "सृष्टिस्थितिविनाशानां शक्तिभूते सनातनि। गुणाश्रये गुणमये नारायणि नमोऽस्तुते॥" इतक्या भक्तीभावानं देवीला केलेला नमस्कार राजानं पाहिला, चटकन् आपणही हात जोडले नि खांद्यावरच्या उंची वस्त्रावरुन हात फिरवीत भानुदासांना प्रश्न केला, "मग ? काय शास्त्रीबुवा ? कसं आहे आमच्या देवीचं देऊळ ? कशी आहे आमच्या देवीची प्रभा ? कसं आहे हे वैभव ? पाहिलंय का याआधी कुठे आमच्या या देवीइतकं तेजस्वी रूप कुण्या देवीचं ?" लहान वयापासून शास्त्राच्या कुसुमांनी मनुष्यजन्मरुपी कृपेची यथायोग्य पूजा केलेली होती हो, राजाचा अहंकार क्षणात ओळखला, आणि तरीही अजाण लेकराच्या खोड्यांकडे आईने दुर्लक्ष करावं तसं अगदी राजाच्या अवगुणाकडे दुर्लक्ष करीत म्हणाले, "काय ते रूप, काय ती पूजा बांधलेय. वाह राजन वाह. फार प्रसन्न वाटलं." बरं इथपर्यंत राजाने तरी थांबायचं की नाही ? त्यालाही त्याच्या वैभवाचे गोडवे गाण्यात इतका रस की पुढे पुन्हा विचारू गेला, "बास ? एवढंच ? प्रसन्न वाटलं फक्त ? डोळे दिपले नाहीत ? पाहिलंय का कधी इतकं सोन्यानं मढलेलं देवतेचं रुप ? तुमच्या पंढरपुरचा पांडुरंग का कोण म्हणता तो आहे का असा ? हे देऊळ पाहिलंत ? हे नगर पाहिलंत ? आहे असं काही तुमच्या पांडुरंगाच्या पंढरपुरात ?" आता मात्र भानुदासांमधला भगवत् भक्त कडाडून जागा झाला बरं. पित्याची निंदा ऐकून पुत्राच्या मुठी वळल्या जाव्यात किंवा माहेरच्या माणसांना बोल लावलेले पाहून एखाद्या विवाहितेची नजर जशी क्षणात करारी व्हावी तसं भानुदासांचं बोलणंच पालटलं. मनात म्हणतायंत, "आमचा पांडुरंग होय रे ? तुझा कुणीच नव्हे ? हीच का देवाबद्दलची जाण ? मग कशाला मांडलंय भागवत कथेचं सोंग ?" घडीभर विचार केला आणि म्हणाले, "आता काय सांगायचं राजेसाहेब. तुमच्याच राज्यात येऊन तुमच्याच नगरीत राहून तुमचाच अवमान करायचं पाप माझ्याहातून कशाला घडवता. छान आहे हो तुमचं विजयनगर. देवीचं हे देऊळही छान आहे हा. चला. निघूया आता ?" राजाने हसत हसत बोलणाऱ्या भानुदासांचे हे बोल ऐकले मात्र आणि त्याच्यातल्या अहंकाराला जे काही उधाण आलं की काय सांगावं. कुतुहलाने बोलू गेला. म्हणाला "म्हणजे ? तुमचं पंढरपूरही असं आहे ? तुमच्या पांडुरंगाचं देऊळही हे असं भव्य आहे ? आमच्या इतकं वैभव आहे पंढरपुरात ?" भानुदास म्हणाले, "इतकं ? छ्छे छ्छे !" राजा मिशीला पीळ देत म्हणाला, "हा हा. तेच म्हणतो." भानुदासांनी पुढच्या क्षणी म्हटलं की, "अहो हे तुमचं वैभव आहे ना इतका तर पंढरपुरातल्या पोरटोरांच्या खिशात खुर्दा खुळखुळतो. पंढरपुराची बातच निराळी हो. जाऊ दे काय सांगायचं आता." एवढं वाक्य बोलून भानुदास निघायची गडबड करीत पुढे जायला पावलं उचलू लागले. राजाच्या मनाला आणखी एक धडक बसली. म्हणाला, "काय म्हणता ? हे माझ्या साम्राज्याएवढं वैभव पोरांच्या खिशातला खुर्दा ? हे महाल, हे सोनं नाणं, ही रत्नं, हे एकाहून एक डेरेदार वृक्ष, या फळबागा, या अस्सल देशी गायी, त्यांचं दूधदुभतं, या पंचपक्वान्नाने भरलेल्या मेजवान्या ? हे सगळं आहे पंढरपुरात ?" भानुदास हसत म्हणाले, "हे आहे ? अहो याच्यापेक्षा आहे !" राजाला आता मात्र चांगलीच चीड येऊ लागली. अंगावरची वस्त्रं सावरीत, मुकुट सारखा करीत तो भानुदासांना म्हणाला, "बघा शास्त्रीबुवा...मी ठरवलंच तर पंढरपुरात येऊन जातीने पाहीन बरं का सगळं." देवाला नावं ठेवणाऱ्याला ऐकतोय का काय भानुदासांसारखा भगवत् भक्त. त्यांनीही सांगितलं, "या या. मी तर म्हणतो याच. पाहा कसं आहे पंढरपूर. नाही ना पाहिलं अजून ? वीटेवर उभं, मकरकुंडलं ल्यालेलं, कटीवर हात घेऊन, मंदस्मित करीत साऱ्या विश्वाकडे पाहणारं शारंगधराचं ते रुप पाहिलं नाहीत ना अजून ? अहो काय सांगू तुम्हाला, ही तुमची रत्नं रत्नं म्हणता ना ती जात्यात भरडून त्याची रांगोळी काढतात आमच्या पांडुरंगाच्या देवळासमोर. तीही शेणाने सारवलेल्या प्रांगणात. हे जे वृक्ष वृक्ष म्हणता ना असली साधी झाडं नाहीतच हो पंढरपुरात. सगळेच्या सगळे कल्पवृक्षच. छायेत बसलात नि काही मागितलंत की त्वरित मिळेल अशी व्यवस्था. साध्यासुध्या गायीबियी तर नावालाही नाहीत पांडुरंगाच्या गावी. सगळ्याच्या सगळ्या कामधेनु. आणि देवाचं देऊळ ? देवाचा गाभारा ? त्याचं वर्णन काही माझ्यासारख्या पामराच्या वाणीला शक्य नाही इतकं ते प्रचंड तेजाने भारलेलं आहे." राजा म्हणाला, "अस्सं ? तरी म्हणजे साधारण काय ? सांगा तरी. आमच्या देवीपेक्षा देखणी असते का पूजा तिकडची ? इतकं आमच्या देवीइतकं भव्य आहे का तुमच्या पांडुरंगाचं देऊळ ? तुमच्यासारख्या गावोगावी जाऊन कथा सांगणाऱ्या फाटक्या लोकांचा देव तो, कसा असणार ? तसाच असायचा." एवढं ऐकलं मात्र आणि भगवंताच्या निंदेनी आता भानुदास पुरते संतापले. राजाला अद्दल घडलीच पाहिजे असं मनात आलं आणि भानुदास म्हणाले, "रागावू नका राजेसाहेब, पण देवी पंढपुरातल्या रुक्मिणी पांडुरंग मंदिराच्या महाद्वारासमोर जो रस्ता आहे ना त्यावर केर लोटतात केर. दिवसातून तीनदा !" आता हे ऐकल्यावर राजाच्या रागाचा पारा चांगलाच वर चढला. म्हणाला, "भटजी ? काय बोलता ?" क्षणात रागाने राजाच्या वाणीचा असा काही ताबा घेतला की ज्याचं नाव ते. राजा म्हणाला, " आता तुमची कथा बिथा काही नाही. थेट पंढरपुरात चला. आत्ताच्या आत्ता निघायचं. मी स्वतःच्या डोळ्यांनी सारं पाहीन आणि तुम्ही जे बोलला आहात त्यातली एकही गोष्ट खोटी निघाली तर लक्षात ठेवा की तुम्हाला तिथेच सुळावर चढवीन. प्राण घेईन प्राण." झाली ना पंचाईत ? काय गरज होती अतिशयोक्ती करीत जायची. अहंकाऱ्याचा खेळ त्याचा त्याच्यापाशी म्हणून सोडून द्यायला हवं होतं ना. आपण कुणीही त्यांच्याजागी असतो तर हेच केलं असतं की नाही ? अहो बळी तो कान पिळी हा सृष्टीचा नियम आहे. पण भगवत् भक्त आणि तुम्हा आम्हा सामान्यांमध्ये हाच फरक आहे बरं...देवाची निंदा, देवाला दुय्यम दाखवलं जाणं, देवाची टिंगल कधीही सहन करत नाहीत भक्त. मग त्यासाठी त्यांना त्यांचे प्राण गमवावे लागले तरी बेहत्तर. मग काय... पालख्या, हत्ती, घोडे, दिमतीला सेवक मंडळी, थोडीफार कुमक, प्रवासातल्या भोजनासाठीचं सामानसुमान, आचाऱ्यांचा कंपू, तंबूची कापडं, पाणी, सरबतं, आणखी काय काय मोठ्या लोकांच्या सगळ्या मोठ्या गोष्टी बरोबरीला घेऊन मजल दरमजल करीत आले राजेसाहेब भानुदासांबरोबर पंढरपुराजवळ. अगदी जवळ जवळ येत गेले आणि बघता बघता चंद्रभागा दिसायला लागली इतक्या जवळ येऊन पोहोचले. भगवंताच्या प्रेमापोटी धाडस तर केलं हो... आता पुढे काय ? रत्नांच्या रांगोळ्या नि कल्पवृक्ष कुठले हो ? वाळवंट भिमेकाठचं. दगडाच्या भिंतींचं देऊळ. नामाच्या प्रेमात बुडालेले भगवंताचेच भक्त नि अवघ्या भक्तीमय वातावरणानं भारलेला ऐहिक सुखांच्या आसक्तीपासून खूप खूप लांब पोहोचलेला हा परिसर. देवाच्या अस्तित्त्वानं, परमार्थ आणि अध्यात्माच्या तेजानं उजळणारा भोवताल. पाहता पाहता पंढरपूर दिसायला लागलं. लहानसहान घरं दिसू लागली. आणि आता अगदी पांडुरंगाचं देऊळ समोर नजरेच्या टप्प्यात आलं अगदी. राजाच्या भोई लोकांनी पालखी खाली ठेवली. राजेसाहेब बाहेर येऊन साधारणशा उंच जागेवर एक पाय रोवून, एक हात कमरेवर हिंदकळणाऱ्या तलवारीच्या मुठीवर ठेवून गरजले... "का रे बुवा ? हेच ना तुझं पंढरपूर ? रत्नाच्या रांगोळ्या, कामधेनु, कल्पवृक्ष...इथेच आहे ना ते सगळं ?" भानुदास पुढे येत म्हणाले. "तर तर...हे काय. हेच पांडुरंगाचं पंढरपूर. आम्हा भगवत् भक्तांचं माहेर. आईचं घर हेच." "हो ना ? मग कु़ठं आहेत दाखवा तुमचे कल्पवृक्षं. कुठयंत कामधेनु ? या दगडाच्या देवळात उभा आहे ना तुमचा पांडुरंग का कोण तो ?" आता मात्र भानुदासांचा नाईलाज झाला... "किती भार घालू रघुनायकाला, मजकारणे शीण होईल त्याला" म्हणताना समर्थ रामदासांच्या मनात जे भाव प्रगटले काही शतकांनी, तेच भाव भानुदासांच्याही मनी होते हो. देवाला का भार आपल्या शहाणपणाचा. पण आता करायचं तरी काय ? करणार काय ? जे आजवर सगळ्या भक्तांनी केलं तेच ! सर सर सर सर ओढली जाणारी तिची साडी मुठीतून निसटताना रजस्वला द्रौपदीनं "गोविंद" म्हणून ज्याला आर्त हाक दिली, कड्याच्या टोकावरून लोटून टाकलं गेलं तेव्हा "नारायण नारायण" असा अखंड नामजप सुरु ठेवीत प्रल्हादानं ज्याच्यावर विश्वास ठेवला, कुलक्षय घडताना पाहून विषादाने भरलेलं मन अर्जुनाने ज्या "माधवा"कडे हक्कानं मोकळं केलं, "कृष्णाय वासुदेवाय हरये परमात्मने, प्रणतःक्लेशनाशाय गोविंदाय नमो नम:" म्हणत हजारो राजांनी जरासंधाच्या विध्वंसाला घाबरून ज्याची करुणा भाकली, त्याच भगवंताला हाक मारली भानुदासांनी ! मनातल्या मनात हात जोडले, पांडुरंगाची मूर्ती डोळ्यांसमोर आणली आणि म्हणाले, "देवा...संतत्वाची उपाधी लोकांनी दिली खरी, पण किती रे मी दीन तुझ्या लीलेपुढे. काम, क्रोध, लोभ, मद, मोह, आणि मत्सराचा त्याग करून तुझ्याच नामात बुडालो म्हणून निश्चिंत झालो होतो पण माझ्या भगवंताविषयी क्षणभर वाईट शब्द ऐकले आणि क्रोध आवरला नाही रे. चुकलंच. चलाखी करू गेलो. पण आता हा राजा हट्टाला पेटला आहे. ऐकत नाही. आता तूच कसं ते यातून तारून ने." तोवर इकडे राजा आणखी चवताळला होता. म्हणाला, "काय रे बुवा...वाचा बसली का आता ? करु का सूळ तयार ?" भानुदास भानावर आले. डोळ्यांतलं पाणी पुसलं आणि म्हणाले, "राजेसाहेब, का इतके संयम सोडून वागता. रागावणार नसाल तर एक सांगू ?" "काय ते बोल चटचट" राजाने संतापून सांगितलं. मृदू स्वरात भानुदास म्हणाले, "आपण फार मोठी लोकं. आपले शौक मोठे. शिकारीला वगैरे जाणं, शस्त्रांचे खेळ, साम्राज्याचा विस्तार वगैरे वगैरे. नाही म्हटलं तरी अजाणतेपणी काही ना काही गोष्टी घडायच्याच अशा हातनं की ज्याला शास्त्रानं पाप मानलंय. तेव्हा असं करता का, राजेसाहेब एकदा या चंद्रभागेत स्नान करा बघू. भिमाई सगळं पाप नाहीसं करील नि मग बघा हे पंढरपूर नि इथला पांडुरंग. मी जे जसं सांगितलं तसंच्या तसंच दिसेल." राजाही आता ऐकण्यातल्या नव्हता. त्यानं पटापट अंगावरची उंची वस्त्रं उतरवली. दागिने काढले. तलवार अंगरक्षकाकडे सोपवली आणि दाण दाण पावलं आपटीत चंद्रभागेच्या पात्राकडे निघाला. पाण्यात उतरला. एक दोन तीन चार करीत चांगल्या दहा बुड्या मारल्या पाण्यात. आणि तिथूनच आवाज दिला, "का रे बुवा ? धुतली गेली ना पापं ? कुठंयंत तुझी रत्नं ? नि कुठंय तू सांगितलेलं पंढरपूर ?" भानुदासही आता अगदी निश्चिंतपणे देवावर भार टाकून मोकळे झालेले असल्यानं धीटाईनं म्हणाले, "हो हो. पापं धुतली गेली ना. पण ती गतजन्मांची होती बहुधा. जरा आणखी बुड्या मारा. या जन्माचं बिंब अजून उजळायचंय." राजा पुन्हा पाण्यात बुड्या मारायला लागला आणि इकडे भानुदासांनी हात जोडले, "देवा ? का रे परिक्षा पाहतोस भक्ताची ? मी काय माझ्या कुळाची महती गात हिंडतो का रे गावोगावी ? माझ्या घरादाराचं कौतुक सांगितलं का रे या राजाला मी ? तुझीच महती सांगितली ना रे ? मग का रे असा अंत पाहतोस. आई रखुमाई ? आपण तरी काहीतरी सांगा देवांना ? तुमच्या लेकराला सुळावर द्यायची का वाट पाहता ?" आणि मग... भक्ताने भावबळे रुक्मिणीवर कळवळून फक्त आळवला नि त्याला भक्ताची दया आली नाही असं होईल का ? तुम्ही आम्ही काय म्हणतो ते सोडा हो, साक्षात माऊली सांगून गेलेतच ना की, "एक तत्त्व नाम दृढ धरीं मना । हरीसी करुणा येईल तुझी ॥" राजाने पुन्हा एक बुडी मारली नि वर आला मात्र..... डोळे चोळत राहिला हो कितीतरी वेळ. चंद्रभागेच्या तीरावर एक दोन तीन चार नव्हे कल्पवृक्षांची अख्खी राई होती राई. एकेक एकेक पाऊल पुढे टाकीत पाण्याबाहेर जायला निघाला तर पायाला काही टोचलं म्हणून खाली पाहिलं तर जडजवाहिरांचा खच पडला होता दगडगोट्यांसारखा चंद्रभागेच्या पाण्यात. घाटाच्या पायऱ्या चढून वर आला. भानुदासांकडे पाहिलं आणि आदरानं हाक दिली, "महाराज...चला पांडुरंगाच्या दर्शनाला चला." वेगेवेगे देवळाकडे आले सगळेजण. देवळातून आत शिरणारच तेवढ्यात एक कोणीतरी स्त्री ओळखीची वाटली म्हणून राजानं मान वळवली आणि घळाघळा पाणी वाहून लागलं डोळ्यांतून... समोर त्याचं आराध्यदैवत असणाऱ्या त्या देवी होत्या. हाक मारली. देवींनी वळून पाहिलं, राजाच्या चेहऱ्यावरनं मायेनी हात फिरवला पण पुढच्या क्षणी परत फिरल्या. राजा मागे मागे धावला. म्हणाला, "कुठे निघालात देवी ? मी आजवर तुमच्या मूर्तीचीच पूजा करीत राहिलो. आज साक्षात समोर अवतरलात. आणि आता असंच जाऊ देईन ? सेवेची संधी द्या." देवी म्हणाल्या, "ते सेवा बिवा आपल्या घरी. इथे नाही. मला कामं आहेत चिकार. आणि मालकांचं लक्ष असतं बरं चौफेर. बोलत राहू नको माझ्याशी. जाऊ दे मला." राजा अचंबित झाला. "मालक ? कोण मालक ? तुम्ही कुणाच्या चाकरीत असणार ?" देवी म्हणाल्या, "ते काय मालक वीटेवर उभे आहेत आतमध्ये. तेच माझे मालक. माझ्या एकटीचे नव्हेत...साऱ्या विश्वाचे मालक तेच." राजाची बुद्धीच चालेनाशी झाली. कशीबशी देहाची झोल जाणारी पालखी त्यानं सावरली नि गाभाऱ्याकडे मान वळवली. पाहतो तर काय...किती किती पाहावं तरी काय... जैसा उपनिषदांचा गाभा । तैसा विटेवरी उभा । अंगीचिया दिव्य प्रभा । धवळिलें विश्व ॥ दोन्हीं कर कटीं । पीतांबर माळ गांठी । माळ वैजयंती कंठीं । कौस्तुंभ झळके ॥ कल्पदुम छत्राकार । तळीं त्रिभंगीं बिढार । मुरली वाजवी मधुर । श्रुति अनुरागें ॥ शंख चक्र गदाधरु । कासे सुरंग पीतांबरु । चरणीं ब्रीदाचा तोडरु । असुरावरी काढितसे ॥ डोळे दिपले हो राजाचे. हात जोडले गेले. मान वाकली. सगळा अहंकार गळून गेला. डोळ्यांतून वाहणारं पाणी थांबता थांबेना. भानुदासांनीही हात जोडले. देवाचं स्मितहास्य पाहून त्यांच्याही चेहऱ्यावर हसू उमटलं. पण यातून उद्भवलं मात्र भलतंच. राजा नव्या हट्टाला पेटला. पांडुरंगांपाशी जाऊन म्हणू लागला तुम्ही माझ्या विजयनगरात चला. इथे या दुष्काळी देशात काय ठेवलंय. मला तुमच्या पाहुणचाराची संधी द्या. चला पांडुरंगा चला. आता रुसलेल्या रक्मिणीमागे जो पार उत्तरेतून धावत धावत पंढरीपर्यंत आला तो काय अशा कुण्या राजाच्या सांगण्यावरनं पंढरपूर सोडून जाईल का ? पण राजा काही ऐकेना. प्रसंगाची नाजूक बाजू लक्षात घेत काही काळाने देवांनी युक्ती योजली. म्हणाले, "चल राजा...येतो तुझ्या विजयनगरात...पण एक अट मात्र आहे." राजा म्हणाला, "एकच का दहा सांगा. तुम्ही काय म्हणाल ते करतो. सगळ्या अटी मान्य. पण माझ्याबरोबर माझ्या नगरीत चला." "देव म्हणाले, थांब थांब. घाई करू नको. आधी अट ऐक. मग राजी हो. अट अशी की माझ्या कुठल्याही भक्ताला तुझ्या नगरीत कसलाही त्रास झाला, माझ्या भक्ताचा जर किंचितही छळ झाला, त्याची अवहेलना झाली तर मी तत्क्षणी त्याचेबरोबर पंढरीत परत येणार. चालेल ना?" "असं आम्ही का करू देवा. तरी तुमच्या समाधानासाठी सांगतो की अट मला मान्य. चला." ठरलं. देव पंढरी सोडून विजयनगरात निघाले. निघालेच काय काही काळातच पोहोचलेही. मोठ्ठं भलंथोरलं देऊळ बांधायला घेतलं राजाने. विठ्ठलाचं नवं देऊळ. तोपर्यंत देवाला लख्ख महालातच गाभारा स्थापून दिला. रोजची सेवा सुरु झाली. हे भलेमोठे हार येऊ लागले. सुगंधी अत्तरांचे अक्षरशः पाट वाहू लागले. नैवेद्याचा दिमाख वाढू लागला दिवसेंदिवस. सगळीकडे नुसता उत्सव सुरु होता. रोजचा काकडा, उपासना, सेवा, स्नान, भोजन, निद्रा सगळ्याची व्यवस्था चोख लावली गेली होती. इकडे पंढरीत मात्र देवाविना सारे अगदी कासाविस झाले. पण करणार काय ? देव स्वतःच्या मर्जीने विजयनगरात गेले तर आपण कसं काही बोलणार. सगळ्यांनाच चिंता वाटू लागली. मग काय, ज्येष्ठ म्हणून देवांना परत आणायची जबाबदारी पुन्हा भानुदासांवरच दिली गेली. त्यांचा नि राजाचा परिचयही होता. भानुदास आले पुन्हा विजयनगरात. यावेळी त्यांचं जंगी स्वागत करण्यात आलं. सगळा पाहुणचार कसा बसा अवघडून अवघडून स्विकारत जरा मोकळीक मिळताक्षणी ते पांडुरंगापाशी आले. म्हणाले, "का रे देवा लेकरांना एकटं टाकून इकडे आलास ? आम्हाला काय ठाऊक नाही का की तुला या सगळ्या वैभवाचा सोस नाही. या संपत्तीचं साक्षात नारायणाला ते काय अप्रुप असायचं ? नामाहुन प्यारं तुला काहीही नाही, नामाइतका तुला कशाचाही मोह नाही, भक्तीइतकं तुला दुसरं काहीही गोड लागत नाही, नि भक्तांच्या खऱ्या भावबळाविना तुला कशाचीही भूक नाही. मग का रे असा इथे उभा ? चल की रे तुझ्याच पंढरपुरात परत." पांडुरंग म्हणाला, "कसं आहे भानुदासा, तुम्ही भक्तांनी देवावर विसंबून नको त्या गोष्टी मांडायच्या, नि मग निस्तारायची वेळ आली की देवाकडे धावायचं हे कायमचंच आहे. अगदी तो माझा अर्जुन मला इतका प्रिय पण त्यालाही हे चुकलं नाही. मला ठाऊक आहे की तुम्हाला चैन पडत नाही माझ्याविना नि तुम्हालाही ठाऊक आहेच की मलाही तुम्हा सगळ्या भक्तांविना कुठेही फार काळ करमत नाही. पण सध्या असं कर, हा माझ्या गळ्यातला सोन्याचा हार घे नि तुझ्या गळ्यात घाल. आणखी काय सांगू ?" भानुदास रागावले. "देवा ? काय करता हे ? मी या सोन्यासाठी का आलो इथे ? हीच माझी भक्ती जाणलीत ? मला मागायचं तर काहीही नाही तुमच्या कृपेविना पण सोन्यापेक्षा तो वैजयंती हार द्या. माझ्यासारख्याला शोभेलही आणि तुमच्या गळ्यातला वैजयंती हार माझ्यासारख्या पामराला मिळणं याहून वेगळा मोक्ष म्हणजे तरी काय?" देवांनी काही ऐकलं नाही. "भानुदासा, आत्ता आधी मी सांगतो ते ऐक. तो सोन्याचा हार गळ्यात घाल नि तुझ्या कामाला लाग जा बघू. मला जरा विश्रांती घेऊ दे. हीच माझी आज्ञा." आता साक्षात भगवंताच्या आज्ञेपुढे काय बोलणार ना हो ? भानुदासांनी मुकाट्याने देवांनी दिलेला सोन्याचा हार परिधान केली, साष्टांग नमस्कार करून माघारी निघाले. महालात काही त्यांना चैन पडेना. म्हणून स्नान करून उपासनेला बसू या विचारानं नदीकडे गेले. तेवढ्यात इकडे देवाच्या सेवेत असलेल्या मंडळींना लक्षात आलं की देवाच्या गळ्यातला एक सोन्याचा हार गायब आहे. कुणीतरी चोरला ? चोरलाच असणार. इथे कुणाचं येणं जाणं नाही फारसं राजे आणि शास्त्रीबुवांशिवाय. मग एखाद्या अट्टल चोराव्यतिरिक्त हे काम कुणाचं असणार ? त्यांनी त्वरित राजाला याची माहिती दिली. राजाने सैनिक बोलावले, आदेश काढला. "लवकरात लवकर सगळ्यांनी कामाला लागा. देवांचा हार चोरीला गेलाच कसा ? गेलाच आहे तर आता सूर्यास्तापूर्वी तो हार सुस्थितीत मिळवा आणि चोराला चांगला चोप द्यायला परत आणा दरबारात नाहीतर गाठ माझ्याशी आहे." राजाचं अवसान पाहून फौजा नगरीत सगळीकडे धावत सुटल्या. ज्याला त्याला संशयित मानून झडती सुरु झाली. तिकडे भानुदासांनी वस्त्रं घाटावर काढून ठेवली. "देवाने दिलेला हार एखादी बुडी मारताना हरवता नये, देवाचा देवाला परत करून टाकू रात्री महालाकडे जाताना" असा विचार करून तो हारही कपड्यांजवळच ठेवला आणि नदीत उतरले. फिरता फिरता चार सहा सैनिक नदीघाटाकडे आले आणि एका सैनिकानं तो हार ओळखला. झालं...भानुदासांना पाण्यातून अगदी ओढीत बाहेर आणलं गेलं नि हारासकट दरबारात नेऊन हजर केलं. राजा संतापाने लालबुंद झाला होता. भानुदासांना काय चाललंय काहीच कळेना. त्यांनी राजाची आज्ञा तेवढीच ऐकली, "पांडुरंगाच्या गळ्यातल्या सोन्याचा हार चोरणाऱ्या या गुन्हेगाराला सुळावर चढवा!" मनातल्या मनात म्हणाले, "वाह देवा वाह...आता तुझ्या दर्शनाला यायचीही चोरी की रे ! आता काय कीर्ती होईल पुढे सगळीकडे तुझी ? की खऱ्याखुऱ्या भक्तीभावानं देवाच्या दर्शनाला जाणाऱ्यांच्या माथी चोरीचा आळ येतो आणि कृपा म्हणून काय मिळतं तर सुळावर दिलं जाण्याची शिक्षा!" देव नेहमीप्रमाणेच नित्यप्रशांत मुद्रेत उभं राहून, दोन्ही हात कटीवर ठेऊन हसत हसत सगळं बघीत होता नुसता. नदीतिरावरच सूळ तयार केला गेला. लोक जमले. नगरात दवंडी पिटून पिटून सगळ्यांना बोलावलं गेलं. आणि त्या बघ्यांच्या गर्दीसमोर नि राजाच्या आदेशानुसार भगवत् भक्त भानुदासांना सुळावर चढवलं गेलं ! पण देवाच्या योजनेचा आवाका इतकाच असेल का ? पुढच्या क्षणी सुळाचा कल्पवृक्ष झाला. सारा खेळ क्षणार्धात लक्षात आला आणि भानुदास गोड गळ्याने विठ्ठलभक्तीचा अभंग गाऊ लागले... जन्मोजन्मीं आम्हीं बहु पुण्य केलें । म्हणोनि विठ्ठलें कृपा केली ॥ राजाला नि उपस्थितांना काहीही कळायच्या आत अधिकारी स्वरात पांडुरंगांचा आवाज ऐकू आला, "राजा...पंढरपुराहून तुझ्या नगरीत येण्यापूर्वी सांगितलेली अट मोडलीस. माझ्या भक्ताला त्रास झाला. हा मी निघालो बरं का पंढरीत!" सगळी लीला राजाच्याही लक्षात आली. मेख उमगली. आपण ज्याला रे बुवा म्हणून एकेरीत हाक मारली, चोर समजून ज्याला सुळावर देऊ केलं तो भगवंताचा किती मोठा आणि किती लाडका भक्त होता याची जाणीव झाली. पण वेळ आता निघून गेली होती. संत भानुदासासोबत पांडुरंग पंढरपुराकडे निघाला. पांडुरंग ज्या दिवशी विजयनगरातून पंढरीत परतला तो दिवस म्हणजे कार्तिकी एकादशी. पंढरपूर जवळ आल्यावर म्हणे भक्तांनी थाटामाटात देवांचं स्वागत केलं. पुष्पवृष्टी केली, मंगलवाद्यांच्या आवाजाने आसमंत भरून गेला, साऱ्या पंढरीत आनंदीआनंद झाला. भानुदासांच्या अपार भक्तीच्या ऋणातुन मुक्त होण्यासाठी साक्षात भगवंतानेच पुढे त्यांच्या कुळात एकनाथ महाराजांच्या रुपात जन्म घेतल्याचं म्हटलं जातं. म्हणूनच, "भानुदासाचे कुळी महाविष्णूचा अवतार, क्षेत्र प्रतिष्ठान वस्ती गोदावरीतीर" असं त्यांचं वर्णन केलं जातं. देव भक्तासाठी काय काय करतो याचं कधीही पुसलं न जाणारं हे आणखी एक उदाहरण ! असा आहे भूत, वर्तमान आणि भविष्य या साऱ्यावर ज्याची सत्ता आहे तो, म्हणजेच भूतभव्यभवत्प्रभुः ! ☺ #कौस्तुभअरुण © कौस्तुभ अरुण आठल्ये, रत्नागिरी. कार्तिक शुक्ल प्रतिपदा १४ नोव्हेंबर २०२३ Disclaimer - This is a redeveloped version of "akhyayika", a tale told by ancestors, shared with only intention of "Prachar Prasar" of greatness of Sanatan Dharma and Lord Pandurang. The original scripts, incidents, beliefs, facts and its interpretation may vary from this particular write up. This post does not intend to disrespect anyone or anything in any form. This is personal piece of linguistic art distributed among readers for above mentioned purpose only.

२४ लाख दिव्यांची दिपावली?

खालील लेख राजकारण म्हणून न बघता माहिती म्हणून बघावा ही विनंती. २४ लाख दिव्यांची दिपावली? काल एक व्हिडीओ बघितला, अयोध्येमधील दिव्यांमध्ये तेल ओतताना, कोणाचे लक्ष नाही असे बघून तेलाच्या बरण्या घेऊन पळून जाणारी गरीब मुले बघितली. २४ लक्ष दिवे उजळण्यासाठी लागणाऱ्या दिव्यांमध्ये तेल ओतण्यासाठी नियोजन केलेल्या मुलांच्या अंगावरील कपडे अर्थातच अस्वछ तसेच जुने होते. त्यांना या दिपावली बद्दल काय वाटत असेल ? कोणासाठी आहे ही दिपावली? जगाला दाखवण्यासाठी की रेकॉर्ड करण्यासाठी? सुपीक, सपाट जमीन, गंगा, यमुना सारख्या मोठ मोठ्या नद्या, दुबार पीक, मुबलक मनुष्यबळ असून सुद्धा ही स्थिती का? एकेकाळी भारताचे वैभव बघून अनेक परकीय आक्रमक ते लुटण्यासाठी भारतात आले. काच कामासाठी आणि गालिचा साठी प्रसिद्ध आग्रा, पितळेसाठी मुरादाबाद, लाकूड कामासाठी आणि फर्निचर साठी सहारणपूर, अत्तरांसाठी कनोज, बांबू आणि चामड्याच्या वस्तू साठी कानपुर, आंब्यासाठी आणि चिकन कापडा साठी लखनौ प्रसिद्ध आहेत. भारतातील ३०% मध उत्तरप्रदेशात तयार होतो. उत्तरप्रदेश मध्ये प्रत्येक जिल्ह्याचे काहींना काही असे वैशिष्ट्य आणि उत्पादन क्षमता आहे, असे असताना सुद्धा एवढी गरिबी का? उत्तर प्रदेशची लोकसंख्या २४ कोटी आहे म्हणजे १३२ कोटी भारतीयांच्या १८.१८% जनता या राज्यात राहते. हिंदुस्थानचे लाडके मुख्यमंत्री योगीजींनी उत्तर प्रदेशाचा पदभार स्विकारल्या नंतर अनेक सुधारणा करण्याचा प्रयत्न केला. त्यापैकी संघटित गुन्हेगारी मोडून काढण्यात त्यांना काही प्रमाणात यश मिळाले आहे असे नक्कीच म्हणावे लागेल. योगी मुख्यमंत्री होण्यापूर्वी, २०१६ मध्ये उत्तर प्रदेश राज्याचे सकल उत्त्पन्न १२.४७ लाख कोटी होते पण योगी २०१७ साली मुख्यमंत्री झाल्यानंतर २०१७ साली ते १४.४५ लाख कोटी झाले म्हणजे १६% वाढले. हळू हळू ते वाढत जाऊन २०२३ साली ते २४.३९ लाख कोटी झाले ही लक्षणीय प्रगतीच् म्हणावी लागेल. परंतु उत्तर प्रदेश ची लोकसंख्या २४ कोटी असल्यामुळे त्याचे दर डोई उत्पन्न फक्त रु. ८३,००० एवढेच आहे. जिडीपी मध्ये भारतात उत्तरप्रदेश चा नंबर ५ वा लागतो तर दर डोई उत्पनामध्ये त्यांचा नंबर ३२ वा लागतो. म्हणजेच गरिबी मध्ये उत्तर प्रदेश बिहार च्या खालोखाल आहे. योगीच्या राज्यात प्राथमिक शिक्षणात सुधारणा झाली असली तरीसुद्धा नीती आयोगाच्या यादीत एकंदरीत शिक्षणाच्या यादीत उत्तरप्रदेश १८ वा तर बिहार १९ वा आहे. योगीजींच्या प्रयत्नाने अनेक मोठ मोठ्या उद्योग धंद्यानी उत्तर प्रदेश मध्ये गुंतवणूक केली परंतु प्रशिक्षित मनुष्यबळ, परवडेल असे विजदर, उद्योजक पूरक टॅक्स सिस्टीम आणि वातावरण या विषयात अजून काम करणे आवश्यक आहे. शिवाय पारंपरिक व्यवसायाना आधुनिकतेची जोड देणे गरजेचे आहे. भारतातील चांगल्या कारागीराना आवश्यक वाटल्यास परदेशात प्रशिक्षण देण्यास पाठवले पाहिजे. काच कामासाठी बेलजीयम, फर्निचर साठी स्पेन, गालिचा साठी ईराण इत्यादी देशातील फॅक्टरी मध्ये असलेला जागतिक दर्जा आपल्या देशाच्या उत्पादनामध्ये यायला हवा तर एक्स्पोर्ट उत्पादन आणि उत्पन्न वाढेल. मी स्पेन मध्ये एका १०० वर्ष जुन्या हूर्ताडो नावाच्या फर्निचर कम्पनिमध्ये सॉफ्टवेअर तयार करण्यासाठी गेलो होतो. त्यांचा जगभर कारभार होता. त्यांचे फर्निचरचे पॉलिश, आधुनिक मशीनने तयार केलेली नक्षी, वेगवेगळ्या डिझाईन चे फर्निचर, आकर्षक मांडणी, त्याचे मार्केटिंग काटेलॉग, प्राईसिंग स्ट्रॅक्चर, कॉस्टिंग पद्धती, लाकडाचा दर्जा, सोफ्यावरील फेबरीक व्हरायटी बघून पागलच झालो. तुम्हांला खरोखरचं फर्निचर शोरूम बघायच्या असतील दुबई मध्ये शेख झायाद रोड ला किंवा स्पेन मध्ये वॅलेंशिया ला जां. भारताच्या ५ ट्रिलीयन डॉलर्स इकोनॉमि च्या स्वप्नात उत्तर प्रदेशचा १ ट्रिलीयन डॉलर्स चा भाग असावा असे योगीजींचे स्वप्न आहे पण त्यासाठी खूप अंतर गाठायचे ( आताच्या रेट ने ८.५ वर्ष ). हे सर्व करत असताना मानवतावादी दृष्टीकोन ठेवून विकास होणे आवश्यक आहे. माधव भोळे

नादब्रह्म इडलीच्या

२०१६ साली हातगाडी वर सुरु केलेल्या नादब्रह्म इडलीच्या १५० व्या शाखेचे संभाजी नगर येथे उदघाटन. पुणे मार्केट यार्ड जवळ एका शेतकऱ्याने २०१६ साली सुरु केलेल्या नादब्राह्म इडलीचा प्रवास थक्क करणारा आहे. दत्तात्रय निदवांचे यांनी स्वतः प्रथम पुणे मार्केट यार्ड मध्ये फळ विक्रेता म्हणून सुरवात केली पुढे दुबईत काम करणाऱ्या त्यांच्या मेव्हण्याने पुण्यात येऊन पुढे रस्त्यावर इडली विकायला सुरवात केली. फक्त १० रुपयात इडली, चटणी आणि अमर्याद सांबार. चव सुंदर असल्यामुळे व्यवसाय वाढत चालला. त्यानंतर दत्तात्रयांचे चिरंजीव मेकॅनिक इंजिनियर हरीश आणि त्याच्या इतर भावडांनी मिळून पुण्यात भारतीय विद्यापीठाजवळ प्रथम नादब्राह्म इडली डोसा हॉटेल काढले. आणि तीच चव आणि तीच किंमत यावर हॉटेल चालवले. वर्षभरात पुण्यात १८ शाखा काढून त्यांनी गेल्या ७ वर्षात आपल्या हॉटेलचा व्यवसाय १५० शाखां वर नेला. ते फ्रंचाईझ मॉडेल प्रमाणे काम करतात. त्यांच्या फ्रंचाईसची फी शहरा शहरा प्रमाणे वेगळी असून मुंबईत साधारण रु १५ लाख पडते अधिक सेलवर काही फी असते. ते दररोज २.५ ते ३ लाख इडल्या विकतात. माधव भोळे

धनत्रयोदशी

धनत्रयोदशी आज धनत्रयोदशी. सर्व सामान्य व्यक्तीला धन म्हणजे पैसा, सोने नाणे, पशु धन, शेतमाल, इत्यादी मूर्त किंवा दृश्य स्वरूपातील गोष्टी वाटतात. पण त्याही पेक्षा एक मोठे धन आहे ते म्हणजे आरोग्य. जर आरोग्य चांगले असेल तर त्याला वरील सर्व मूर्त सुखांचा उपभोग घेता येईल नाहीतर म्हणतात ना "चणे आहेत पण दात नाहीत", सर्व सुख असून सुद्धा उपभोग घेता येत नाही. आपल्या हिंदू धर्मात देव विष्णुचे दुसरे नांव धन्वंतरी आहे. तो आपल्या आरोग्याची काळजी वाहतो. तो आपल्यावर प्रसन्न असणे आवश्यक आहे. त्याला प्रसन्न करण्यासाठी खालील मंत्र म्हटला जातो. ॐ नमो भगवते महासुदर्शनाय वासुदेवाय धन्वन्तरायेः अमृतकलश हस्ताय सर्व भयविनाशाय सर्व रोगनिवारणाय् त्रिलोकपथाय त्रिलोकनाथाय श्री महाविष्णुस्वरूप श्रीधनवन्तरी स्वरूप श्री श्री श्री औषधचक्र नारायणाय नमः ॥ ( भगवंतांचे परमपुरुष वासुदेव, ज्याने हातात अमृताचा कलश धारण केला आहे, जो सर्व भयांचा नाश करतो आणि जो सर्व रोगांचे निवारण करतो, त्यांना नमस्कार असो.) पण माझ्यामते त्याही पलीकडे एक धन आहे, ते म्हणजे विचारांचे धन. जर हे धन चांगले असेल तर तुमचे आरोग्य उत्तम राहण्यास नक्कीच मदत होते. म्हणतात ना मन चिंते ते वैरी न चिंते किंवा काळजी सारखा दुसरा वाईट रोग नाही. अनेक लोक मधुमेह, ब्लड प्रेशर किंवा कर्क रोगानी आजारी असतात, त्यातील बहुतांशी मंडळीना काही ना काही काळजी असते भले ते आपल्याला दाखवत नसतील. सतत स्ट्रेस असणे किंवा मनात वाईट विचार असणे हे चांगल्या मनाचे आणि पर्यायाने शरीराचे लक्षण नाही. जर तुम्हांला चांगले विचार मनात यावेसे वाटत असतील तर सतत प्रेरणादायी, सकारात्मक वाचत राहा, तसेच काम करा. ते करत असताना तुमची ऊर्जावृद्धी होईल. शेवटी देवच आपल्याकडून घडवून घेत असतो. आपली दुःखे आणि अडचणी त्याच्याकडे सोपवा आणि चांगले विचार आपल्याकडे ठेवा. समर्थ श्री रामदास स्वामींनी मन ह्या विषयाचा फार मोठा अभ्यास केला आहे. सर्व व्यवस्थित होईल. ही दीपावली आणि पुढील वर्ष तुम्हांला सुख समृद्धीचे आणि आरोग्यदायी जावो. माधव भोळे

बाबामहाराज सातारकर

वारकारी कीर्तन परंपरेचा एक मुकुटमणी हरपला. जेष्ठ कीर्तनकार ह. भ. पारायण बाबामहाराज सातारकर यांचे ८७ व्या वर्षी दुःखद निधन बाबामहाराज सातारकर : (५ फेब्रुवारी १९३६). महाराष्ट्रातील वारकरी कीर्तनकार. ह. भ. प. बाबामहाराज सातारकर हे महाराष्ट्रातील ज्येष्ठ वारकरी कीर्तनकार, प्रवचनकार म्हणून प्रसिद्ध आहेत. त्यांचे पूर्ण नाव नीळकंठ ज्ञानेश्वर गोरे असे आहे. त्यांचा जन्म सातारा येथे झाला. त्यांच्या कुळात १३५ वर्षांपासून वारकरी संप्रदायाची परंपरा चालू आहे. त्यांचे वडील ज्ञानेश्वर दादामहाराज गोरे हे उत्कृष्ट मृदूंगवादक होते. त्यांच्या मातोश्री लक्ष्मीबाई ज्ञानेश्वर गोरे यांना संत वाङ्मयाची आवड होती. बाबा महाराज सातारकर यांचे चुलते आप्पामहाराज आणि अण्णामहाराज यांच्याकडून त्यांनी परमार्थाचे धडे घेतले. बाबा महाराजांनी इंग्रजी माध्यमातून एस. एस. सी. पर्यंतचे शिक्षण घेतले. आठव्या वर्षांपासून ते श्री सद्गुरू दादामहाराज यांच्या कीर्तनात अभंगांच्या चाली म्हणत असत. वयाच्या ११ व्या वर्षांपासून त्यांनी पुरोहितबुवा, आग्रा घराण्याचे लताफत हुसेन खाँ साहेब यांच्याकडे शास्त्रीय गायनाचे धडे घेतले. वयाच्या १२ व्या वर्षांपासून त्यांनी मुंबई आकाशवाणी केंद्रावर गाण्यास सुरुवात केली. वडिलांकडून त्यांनी पखवाज वादनाचे शिक्षण घेतले. २६ मार्च १९५४ रोजी बाबा महाराजांचा विवाह वारकरी संप्रदायातील देशमुख महाराज यांचे वीणेकरी पांडुरंग जाधव यांची नात दुर्गाबाई नामदेव जाधव यांच्याशी झाला. १९५० ते १९५४ या काळात बाबामहाराज यांनी लाकूड सामानाचा (फर्निचर) व्यवसाय केला. पुढे परमार्थाला वाहून घेण्याचा निश्चय करीत त्यांनी हा व्यवसाय बंद केला. सुमारे १५० वर्षे परमार्थात मग्न असलेल्या सातारकर घराण्यातील बाबा महाराज यांच्याकडे ८० वर्षांपासून श्री. ज्ञानेश्वर महाराज पालखी सोहळ्यात मानकरी ही परंपरा आहे. तुकाराम महाराज पालखी सोहळ्याबरोबर ही मानकरी म्हणून परंपरा सातारकर घराण्याने सुमारे १०० वर्षे राखली आहे. १९६२ साली आप्पा महाराज यांच्या देहावसानानंतर त्यांची परंपरा बाबा महाराजांनी पुढे चालू ठेवली. महाराष्ट्र, कर्नाटक, गुजरात, आंध्रप्रदेश अशा राज्यात कीर्तन – प्रवचनांचे शेकडो कार्यक्रम त्यांनी केले. १९७४ साली श्री सद्गुरू दादामहाराज यांच्या जन्मशताब्दी निमित्त मुंबई, आळंदी, पंढरपूर येथे कीर्तन महोत्सवांचे आयोजन त्यांनी केले. १९८० ते १९९९ या कालावधीत ज्ञानेश्वरीची प्रवचने त्यांनी केली. १९९८ ते २००१ या कालावधीत अमृतानुभवावर प्रवचने केली. डिसेंबर १९८३ पासून दरवर्षी संतांच्या गावी कीर्तन सप्ताह आयोजित करण्याची परंपरा त्यांनी सुरू केली. भंडारा डोंगर, देहू , त्र्यंबकेश्वर, नेवासे, पैठण, पंढरपूर, पिंपळनेर आदी ठिकाणी त्यांनी कीर्तन सप्ताहांचे आयोजन केले. बाबामहाराजांनी सुमारे १५ लाख व्यक्तींना संप्रदायाची दिक्षा देऊन त्यांना व्यसनमुक्त केले. १९८३ साली त्यांनी जनसेवेसाठी श्री. चैतन्य अध्यात्मिक ज्ञान प्रसार संस्थेची स्थापना केली. या संस्थेमार्फत ६० ते ७० हजार भाविकांना विनामूल्य वैद्यकीय सेवा तसेच औषधे पुरविण्यात येतात. १९८६ साली लंडन येथे हिंदीतून चार प्रवचने तसेच अमेरिकेत बोस्टन, फिलाडेल्फिया, कॅलिफोर्निया, न्यूयॉर्क, आरलँडो आदी ठिकाणी १४ ज्ञानेश्वरी प्रवचने बाबामहाराजांनी केली आहेत. मुंबई दूरदर्शनवरील प्रतिभा आणि प्रतिमा कार्यक्रमात अशोक रानडे यांनी त्यांची मुलाखत घेतली. कैवल्याचा पुतळा, ज्ञानाची दिवाळी, तुका झालासे कळस, अनाथांचा नाथ, देवाचिये द्वारी अशा अनेक प्रवचन मालिका विविध दूरचित्रवाणी वाहिन्या तसेच मुंबई दूरदर्शनवर त्यांनी सादर केल्या आहेत. कीर्तनाच्या सुमारे ५७ ध्वनिफिती तसेच १२ सीडी बाबा महाराजांनी प्रकाशित केल्या आहेत. ऐश्वर्यवती ज्ञानेश्वरी, ऐश्वर्याची वचनाक्षरे, ऐश्वर्यवंत श्री एकनाथी भागवत, श्री सद्गुरू दादामहाराज सांप्रदायिक भजन मालिका अशी बाबामहाराज सातारकर यांची ग्रंथसंपदा आहे. लोणावळ्यापासून ८ कि. मी. अंतरांवर दुधिवरे येथे १६ एकर जागेत बाबामहाराजांनी आध्यत्मिक केंद्र उभे केले आहे. श्रीमंत नानासाहेब पेशवे धार्मिक आणि आध्यात्मिक पुरस्कार (१९८६), सावित्रीबाई फुले पुणे विद्यापीठाच्या संत नामदेव अध्यासन तर्फे तत्कालीन कुलगुरू श्रीधर गुप्ते यांच्या हस्ते सत्कार (१९९०), पुणे महानगरपालिकेतर्फे मानपत्र (१९९०), सासवड नगरपरिषदेतर्फे सत्कार (१९९०), महाराष्ट्र शासनातर्फे तत्कालीन मुख्यमंत्री शरद पवार यांच्याहस्ते मानपत्र (१९९१), सरगम कॅसेट कंपनीद्वारे प्लॅटिनम डिस्क विमोचन आणि तत्कालीन राज्यपाल सी. सुब्रमण्य यांच्या हस्ते सत्कार (१९९२), जागतिक मराठी परिषद दिल्ली यांच्याकडून तत्कालीन राष्ट्रपती डॉ. शंकर दयाळ शर्मा यांच्या हस्ते सत्कार (१९९४) अशा विविध मानपत्रांनी आणि सत्कारांनी त्यांचा सन्मान करण्यात आला. याशिवाय सातारा भूषण, फलटण भूषण आणि महाराष्ट्र शासनाचा ज्ञानोबा तुकाराम पुरस्कार अशा अनेक पुरस्कारांनीही बाबा महाराजांना सन्मानित करण्यात आले आहे. वारकरी संप्रदायाचे तत्त्वज्ञान आणि समाजसेवा यांचा सुंदर समन्वय बाबामहाराज सातारकर यांनी आपल्या जीवन कर्तृत्वाने साध्य केला आहे. माधव भोळे स्रोत मराठी विकिपीडिया

नर्मदा परिक्रमा म्हणजे काय?

नर्मदा परिक्रमा म्हणजे काय? परिक्रमा म्हणजे प्रदक्षिणा.नर्मदा ही अमर कंटक ला उगम पावून पूर्वेकडून पश्र्चिमेला भडोचपर्यंत १६०० कि. मी.वाहत येवून खंबातच्या आखातात समुद्राला मिळते. हिला भारतातील आद्य म्हणजे प्रथम नदी मानतात.भारताचे उत्तर व दक्षिण भारत असे दोन भाग अधोरेखित करणारी ही सीमारेषाच आहे. मार्कंडेय रूषींनी नर्मदेची प्रदक्षिणा सर्वप्रथम केली व तेव्हा पासून हा परिक्रमेचा प्रघात पडला. बहुतेक सर्व सत्पुरुष व साधूसंतांनी परिक्रमा व नर्मदे काठी तपस्या केल्याचे दाखले आहेत. उदा. गरुडेश्र्वर इथे टेंबे स्वामींची समाधी आहे. नारेश्र्वरला श्री रंगावधूत महाराजांची समाधी आहे. नर्मदा परिक्रमा मी स्वतः २००५ साली वयाच्या ६५व्या वर्षी केली . श्री गजानन महाराजांच्या भक्त निवासात उज्जैनला रहाण्याची सोय उत्तम असते व होते. आमचा मुक्काम तिथेच होता. अत्यंत स्वच्छ परिसर, पांढर्‍या स्वच्छ चादरी,मोकळ्या हवेशीर प्रशस्त खोल्या, सेवाभावी कर्मचारी, साधे पण रुचकर भोजन या सर्वामुळे अत्यंत प्रसन्न वातावरण अनुभवले. यात्रेच्या आदल्या दिवशी रात्रीच्या भोजनाला या आदि नदीच्या काठांवर रहाणार्‍या ५ आदिवासी कुमारिकांना औक्षण करून स्वतः त्यांना वाढायची रीत आहे. त्याप्रमाणे त्यांना स्वतः हवे नको ते बघत भरपेट जेवू घातले. त्यानंतर त्यांच्या चेहर्‍यावर तृृृृृृृप्तीचे समाधानाचे हास्य खुलावे म्हणून त्यांच्यासाठी खास मुंबईहून नेलेल्या भेटी त्यांना दिल्या आणी प्रसन्न चेहर्‍याने त्या परतल्यावर आम्ही जेवलो. दुसरे दिवशी सकाळी गुरुजी आमच्या नाश्त्यानंतर हजर झाले. सर्व साहित्य घेवून देवदर्शन करुन आम्ही नर्मदाकिनारी यात्रेचा संकल्प सोडण्यासाठी गुरुजींसोबत पोचलो. नर्मदेचे विस्तृृृृृृत पात्र व घाट सकाळच्या वेळी गजबजलेलेच होते. आम्ही सर्वजण स्री पुरुष यात्रेकरु मैय्याच्या (इथे सर्वजण तिला याच नांवाने संबोधतात) पात्रात गुडघाभर पाण्यात गुरुजींसमोर वर्तुळाकार उभे राहिलो. गुरुजींनी मैय्याची करुणा भाकली व विनंती केली की हे सर्व भक्तजन तुझ्या परिक्रमेला निघाले आहेत.त्यांची इच्छा पूर्ण करणे तुझ्याच हाती आहे. तेव्हा तू त्यांच्यावर प्रसन्न होवून त्यांचा संकल्प निर्विघ्नपणे पूर्ण कर. त्यानंतर ते पुन्हा तुझ्या भेटीला येतील व संकल्प पूर्ती बद्दल तुला नमन करुन तुझी ओटी भरतील. इथे एक स्पष्ट करायला हवे की नर्मदा ही कुमारिका माता मानली जाते. विस्तार भयास्तव त्याची कहाणी इथे देत नाही. संकल्प सोडल्यावर रिकाम्या प्लॅस्टिक बाटलीत पात्रातले वाहते स्वच्छ पाणी आम्ही सर्वानी भरुन घेतले. भक्त निवासात परतून सामान आवरले व आम्ही १७-१८जण टेम्पो ट्रॅव्हलरमधे दिल्या जागी स्थानापन्न झालो. यात्रा मैय्याच्या कांठाकांठाने पण तिला सतत उजवीकडे ठेवून प्रथम आम्ही भडोच या गुजरात मधील शहराच्या दिशेने वाटचाल (प्रत्यक्षात बस चाल) चालू केली. ह्या यात्रेत देह कष्टविण्याला महत्व आहे.धर्मशाळेत मिळेल त्या खोलीत ती स्वच्छ करुन राहणे.चटई किंवा सतरंजीवर झोपणे. उशी,चादरही चैनच समजायची, जवळपासच्या सुलभ शौचालयांचा प्रार्तविधीसाठी उपयोग करणे. दाढी वगैरे करायची नसतेच. सोयीस्कर साधे स्वच्छ धुवट कपडे घालणे अपेक्षित असते, इस्री वगैरेला वेळही नसतो व त्याची गरजही भासत नाही. सकाळ संध्याकाळ नर्मदाष्टकम् स्तोत्र ,नर्मदेची आरती,नर्मदे हर चा जप करणे, प्रातःकाळी उठून नर्मदेच्या थंडगार पाण्यात डुबकी मारणे, स्नान करुन स्वतःचे कपडे धुणे, ओल्या कपड्यांचे पिळे दिवसभर प्लॅस्टिक च्या पिशवीत स्वतःसोबत बाळगणे, नाश्ता,दुपारचे भोजन,संध्याकाळचा चहा यावेळी बस थांबल्याबरोब्बर उतरुन भराभर झाडा झुडपाना प्लॅस्टिक पिशवीतल्या नायलाॅनच्या दोर्‍या बांधणे,त्यावर हातातले ओले पिळे भराभर वाळत घालून त्यांना चाप लावणे. पुन्हा चहा, नाश्त्यानंतर,भोजना नंतर चाप,दोर्‍या कपडे पिशवीत व प्रवास चालू. या प्रवासात दिनक्रम साधारण पणे असा असायचा. पहाटे ४वाजता उठणे. आमच्याही आधी स्वैपाकीण बाई उठायच्या. सतरा अठराच्या ग्रूप व सेवक वर्गासाठी पुरेल एवढा रोज वेगवेगळा नाश्ता,पोळ्या,भाजी,वरण,आमटी ताक,दही असे सर्व वेगवेगळ्या स्टीलच्या मोठ्या डब्यात भरुन गाडीत न सांडेल अशा रीतीने भरायच्या! तोवर आमचे सर्व आन्हिक उरकलेले असायचे. मग गरमागरम चहा घेवून आम्ही बसमधे जागा पकडायचो.बस मधे अभंग,गाणी, हास्यविनोद सर्व खूप चालायचे. रोज नवे गांव,नवे मुक्कामाचे ठिकाण! अशी १७-१८ दिवसांची भ्रमंती. रस्ते खराब त्यामुळे सारखे डोके टपाला आपटणे,मळमळणे हे मंडळीचे चालूच होते. वाटेत जाता जाता जमेल ते स्थलदर्शन म्हणजे महत्वाच्या मंदिराना भेटी! अशा प्रवासात श्रावण बाळा प्रमाणे आपल्या वृृृृृृृृृद्ध व आंधळ्या आईबापांना दोन मोठ्या वेताच्या टोपल्यात बसवून ती कावड खांद्यावर घेवून रोज १०-१५ कि.मी. अंतर अनवाणी चालणारा साधु वेषातला आधुनिक श्रावणबाळ पाहून आश्र्चर्याचा जब्बरदस्त धक्का बसला. तो पुढच्या कठपोल या मुक्कामी भेटला तेंव्हा त्याच्याशी बोलायची संधी मिळाली. तो फौजी रजा घेवून म्हातार्‍या आंधळ्या आईबापाची इच्छापूर्ती करत होता.मागे कडेवर लहानगे मूल घेवून,शिरावर वेताची पाटी ठेवून त्यात शिधा व स्टोव्ह ठेवून त्याची पत्नी ,जिला परिक्रमेच्या काळात ब्रम्हचर्य पालनामुळे माता मानावे लागते ,ती ही अनवाणीच चालत होती.रोज १०-१५ कि.मी.प्रमाणे गेले कित्येक महिने सर्व कुटुंब अनवाणी रस्ते तुडवीत होते. असा श्रावणबाळ फौजी २१व्या शतकात भारतात पहायला मिळाला हे माझे भाग्य! कठपोल हे नर्मदेच्या तीरावरचे शेवटचे खेडेगांव ! इथे नर्मदा समुद्रात विलीन होते .म्हणजे नर्मदाही नर्मदा नदी न राहता तिची समुद्रतील खाडी बनते. म्हणून मग एका शिडाच्या गलबतातून, पैलतीरावरच्या मीठीतलाई या खेडेगावी जाण्यासाठी, भरती ओहोटीचा अंदाज घेवून निघावे लागते.आमचा kथला मुक्काम सरपंचाच्या घरीच होता.शेणानी सारवलेल्या गुळगुळीत जमिनी, आडाचं थोडं मचूळच पाणी त्याच्या बाजूला सांडपाण्यावर पोसलेलं केळीच बन, बाहेर सोप्यावर अंथरलेली पथारी ,चहूबाजूला कारव्याच्या काठ्यांच कम्पाऊंड असं छान खेडवळ वातावरण होतं. दुसर्‍या दिवशी सक्काळी ६लाच चहा बिस्किटावर बोळवण करून आमची रवानगी खाडीकिनारी झाली.गलबतावर प्रार्तविधीची सोय नसते आणी खाडी ओलांडून मिठीतलईला पोचणं वार्‍याची दिशा व वेगावर अवलंबून असतं ४, ६, किंवा अगदी ८तासही लागू शकतात. त्यामुळे सर्व उरकून पलिकडे पोचेपर्यंत न खाता पिता रहाणे अत्यावश्यक असते. बराच वेळाच्या प्रतीक्षेनंतर बोट सुटणार असा संकेत मिळाला. बोटीपर्यंत पोचायला पँट्स मांड्यांपर्यंत दुमडून, आवश्यक त्या सामानाने भरलेली प्लॅस्टिक बॅग डोक्यावर धरुन,पादत्राण न घालता, तोल सांभाळत, काळ्या वस्रगाळ मातीच्या गुळगुळीत बुळबुळीत चिखलात पाय मांडीपर्यंत रुतवत, जाण्याचे भयानक दिव्य करावे लागले. बायकांचे तर हाल विचारुच नका. एक जाड्या बाई ही सर्कस करताना बिचार्‍या पडल्या व माखलेल्या चिखलासह कसेबसे त्यांना बोटीत चढवले. सहा तासाने पलिकडे पोचल्यावर त्यांना सचैल स्नान पुन्हा करावे लागले. हात,पाय,तोंड धुवून जेवणावर ताव मारला. वाटेत शूलपाणीचे जंगल लागते. इथे पुण्यवान लोकांना अश्वत्थामा दिसतो म्हणतात पण आमच्यात कोणीही तितका पुण्यवान बहुधा नसल्याने आम्हाला काही दिसला नाही. हे जंगल लागण्याआधी जवळपासचे सर्व मूल्यवान सामान नदी काठच्या केवाडियांच्या(नावाड्यांच्या) हाती सुपूर्द करायचे असते कोणत्याही चिठ्ठीचपाटी शिवाय ! मगआपण यात्रे दरम्यान पैलतीराच्या गांवी पोचलो की इकडचे त्याचे सगेसोयरे सर्वसामान बिनचूक आपल्या हवाली करतात.श्रीरामाने यांच केवडियांच्या पूर्वजांच्या नावे तून नर्मदा मैय्या पार केली होती म्हणे. इतकी प्रामाणिक,बिनचूक व विनामूल्य सेवा एकविसाव्या शतकात कोणताही ढिंढोरा न पिटता आजही दिली जाते हे पाहून ऊर भरुन आला. यानिमित्ताने सांगायचे म्हणजे इथल्या स्थानिकांचे मैया वर इतके प्रेम,आदर,श्रद्धा आहे की वाटेत कुठेही परिक्रमा करणारे भेटले की अगदी प्रेमाने त्यांची सेवा करण्याची संधी मागतात. चहा पाजतील,जेवायला घरी चला म्हणतील. आणि सेवा करु दिल्याबद्दल पाया पडून आभारही मानतील. आम्ही सकाळी बस घेवून पहाटे पांचला नर्मदेच्या वालुकामय किनार्‍यावर स्नानाला गेलो तर बस वाळूत रुतली.जाम बाहेरच निघेना. एका गांवकर्‍याने गावातला ट्रॅक्टर व सांखळी आणून बस खेचून बाहेर काढून दिली व पैसे द्यायला गेल्यावर काकुळतीला येवून पाया पडून ही माझी सेवा रुजू करून घ्या अशी विनंती केली. मंडळी हे भारतातलं २१व्या शतकातलं अनोखं पण लोभस वास्तव आहे. माहेश्र्वरचं पुण्यश्र्लोक अहिल्याबाईंच घर,देवालय, सुंदर घाट, हे सर्व पहाटे पहाटे पाहिलं. नेमावर,बडवानी,होशंगाबाद जबलपूर सारखी शहरे पाहिली.जबलपुरच्या धुवांधार धबधब्यात चार,आठ आणे, रुपयासाठी ऊंच कड्यांवरुन उड्या मारणारीआठ,दहा,बारा वर्षांची पोरं पाहिली. अमर कंटकला उगमस्थानी बोटाच्या करंगळी एवढी धार असलेली पवित्र नर्मदा तीर्थ रुपाने पोटात घेतली. शांत व तृृृृृृृृृृृप्त वाटलं. शेवटी पुन्हा उजैनला येवून संकल्प पूर्ण झाल्याची पूजा केली.शिर्‍याचा नैवेद्य दाखवला. नर्मदेचं पाणी प्रत्येक ठिकाणी बाटलीतलं थोडं मैय्याला अर्पण करायचं,पुन्हा बाटलीत तिथलं जल भरायचं . असं प्रत्येक ठिकाणी करत करत सर्व ठिकाणच्या जलाने भरलेली बाटली मैय्याला अर्पण केली. पुन्हा घरच्यासाठी तीर्थ भरून घेतले. त्या अखंड खळाळणार्‍या पवित्र मैय्येला नमस्कार करून तिचा निरोप घेतला.

चिनी उत्पादने आणि भारत.

चिनी उत्पादने आणि भारत. काल गावच्या मंदिरासाठी एक छोटेसे झुंबर विकत घ्यायला, मुंबई मधील लोहार चाळ येथे गेलो होतो. तेथे सर्व प्रकारच्या इलेक्ट्रिकलं सामानाची मोठी बाजारपेठ आहे. अतिशय मनमोहक, वेगवेगळ्या डिझाईनची झुंबरे, वेगवेगळ्या प्रकारचे आणि आकाराचे दिवे, दिव्यांच्या माळा इत्यादी बघून डोळे दिपून गेले. काय घेऊ आणि काय नको असे झाले होते. तेथील सेल्समनला विचारले की हा सर्व माल कुठून येतो. तर तो म्हणाला चीन मधून येतो. तर मी म्हटले पूर्वी आग्रा, दिल्ली, उत्तर प्रदेशातून येत होता ना? तो म्हणाला, आता तसा येत नाही. आला तरी ते फिनिशिंग नाही, क्वालिटी नाही, आणि त्याची किंमत दाम दुप्पट असते, जी द्यायला ग्राहक तयार नाही. जर तुम्ही कधी प्लम्बिंग किंवा टाईल्स च्या दुकानात गेलात तरी तेथे सुद्धा चिनचा माल आढळतो. टाईल्स मध्ये एकतर मोरबी, गुजरात किंवा चायना टाईल्स मिळतात ज्या चांगल्या आणि स्वस्त असतात. तुम्ही कुठलेही हार्डवेयर घ्या त्यात चायनाचे पार्टस मिळतात. कोणतीही इंडस्ट्री घ्या त्यामध्ये चीन स्पर्धात्मक किमतीला आपला माल भारतात विकत आहे. मालाड येथे इमिटेशन ज्वेलरी चे सुटे पार्टस, मणी वगैरे मोठी बाजारपेठ आहे त्यातील ७०% माल चिन मधून येतो. थोडा फार मेटलचा माल राजकोट मधून येतो. चीन आणि भारत यांच्यातील संबंध चांगले नसताना सुद्धा चिनने भारतात २०२२ मध्ये ११८ बिलीयन डॉलर्स चा माल निर्यात केला तर त्याच काळात भारताने चीनला १५.०८ बिलीयन डॉलर्स चा माल निर्यात केला. आणि आम्ही फक्त दिवाळी आली की चायनाचे फटाके वाजवू नका आणि होळी मध्ये चायनाचे रंग वापरू नका असे आवाहनाचे पोस्टर फेसबुकवर मिरवायचे आणि शुभेच्छा द्यायच्या. काही भारतीय सरकारी आस्थापने सोडली आणि काही मोठे भारतीय उद्योगधंदे सोडले तर छोटा किंवा लघु उद्योगात जेवढी प्रगती चीनने केली आहे तेव्हडी प्रगती जगात फारच थोड्या देशांनी केली असेल, अर्थातच भारत त्यात पुढे नाही. ह्याला कारण म्हणजे छोट्या उद्योजकाना पाहिजे तेव्हढे संरक्षण सरकार देत नाही. अनेक एम आय डी सी काढल्या पण त्यात रस्ते, २४ तास इलेक्ट्रिसिटी, पाणी, लॉजिस्टिक्स आणि इतर इन्फ्रास्ट्रक्चर याचा अभाव. शेतकऱ्यांना आणि घरगुती ग्राहकांना सबसिडी देण्यासाठी उद्योग धंद्याचे वीज दर वाढवले आहेत. तीच गोष्ट गॅस बद्धल आहे. इन्स्पेक्टर राज मध्ये काहीही बदल झालेला नाही फक्त आता त्याचे स्वरूप बदलेले आहे. आता ऑनलाईन पण भरा आणि प्रूफ पण दाखवा. जणूकाही व्यवसाय करतो म्हणजे गुन्हेगारच!! महागाई असल्यामुळे, नोकरवर्गाची पगाराची अपेक्षा सुधा जास्त असते, एव्हडे आय. टी. आय. आहेत पण स्किल्ड वर्कर कमीच पडतात. नवीन स्किल शिकून घ्यायची तयारी नाही, त्यामुळे प्रशिक्षित कामगार उपलब्ध नाहीत. या सर्वांचा परिणाम उत्पादन दर्जावर होतो. चिनच्या व्यवसायिक आक्रमणामुळे दररोज नवनवीन उत्पादने बाजारात येत असल्यामुळे त्यांच्याशी स्पर्धा करणे कठीण जाते. त्यामुळे भांडवलदार उत्पादनाच्या पाठी न लागता एक व्यापारी ट्रेडर म्हणून काम करतो. परिणामी बाजारात भारतीय माल कमी दिसतो. नाही म्हणायला टेक्स्टईल, साड्या ह्या विषयात आपण पुढे आहोत. व्यापारी फायनान्स साठी लागणारा व्याज दर जास्त आहे. एक उद्योजक सांगत होता. तो चीन मध्ये फॅक्टरी टाकण्यासाठी गेला होता. त्याने तेथील एका औद्योगिक वसाहतीत फॅक्टरी टाकण्याचे ठरवले. तेथे वेगवेगळ्या विषयांसाठी वेगवेगळे झोन आहेत. त्याप्रमाणे तेथे प्रशिक्षित कामगार, इन्फ्रास्ट्रक्चर, व्यवसायाची संपूर्ण इको सिस्टिम असते. तेथील प्रमुखाला तो जाऊन भेटला. त्याने त्याच्याशी प्रोजेक्ट बद्धल चर्चा करून त्याला कोणकोणत्या परवानग्या लागतील याची माहिती दिली, स्वतःचे कागदपत्र घेऊन यायला सांगितले, आणि एक आठवड्यानंतर भेटण्याची तारीख आणि वेळ दिली. एक आठवड्यानंतर तो भेटायला गेला तेव्हा एका कॉन्फरन्स रूम मध्ये ८ अधिकारी बसले होते. त्यांनी त्याचे कागदपत्र बघितले आणि सर्व परवानग्या तेथेच देऊन टाकल्या. यातील एक ऑफिसर चिनच्या एका फायनान्स कॉरपोरेशनचा होता त्याने सांगितले तुमचे लोन सुधा दोन दिवसात मान्य होईल. फक्त ३५ मिनिटे मिटिंग चालली आणि सर्व परवानग्या घेऊन तो उद्योजक बाहेर आला. १५ दिवसात फॅक्टरी सुरु झाल्याबरोबर, दोन दिवसानी लोन मंजूर झाल्याचे पत्र सुद्धा हातात आले. ही कार्यपद्धती भारतात कधी येणार? सरकार तर्फे नेहमी सांगितले जाते सिंगल विंडो काम होईल, पण गेलात की प्रत्येक वेळी नवीन कागदपत्र आणि नवीन धोरणाची पूर्तता करे पर्यंत त्या प्रॉडक्ट ची बाजारात आणण्याची वेळ निघून गेलेली असते. नाहीतर मग कोणी दलाल बघा जो ह्या सर्व परवानग्या लौकर आणून देईल. परवा पेपरात एक बातमी वाचली, २००५ साली बाळकूम, ठाणे मध्ये बांधलेल्या म्हाडाच्या घरांची लॉटरी लागलेल्या २५० कुटुंबाना १८ वर्षांनी म्हणजे ऑक्टोबर २०२३ ला ताबा मिळाला. एव्हडा अक्षम्य ढिसाळ कारभार? तुम्ही आणखी कितीही पे कमशिन आणा पण यांच्यात सुधारणा होणार नाही. १५ ऑगस्ट २०१९ ला मा. पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी भारताची इकॉनॉमि ५ ट्रिलियन होऊ शकते असे लाल किल्ल्यावरून घोषित केले. त्यानंतर करोना मुळे सर्वच देशांची आर्थिक पीछेहाट झाली. परत दिनांक २३ ऑगस्ट २०२३ रोजी जोहानसबर्ग येथे झालेला ब्रिक्स च्या परिषदेत मोदींनी या विषयाचा पुनःरूच्चार केला. या वेळी त्यांनी कोणतीही टाईम फ्रेम दिली नाही. ते लवकरच एव्हडे म्हणाले. सध्या भारताची इकोनॉमि ३.७५५ ट्रिलीयन डॉलर्स एवढी आहे. जगात सर्वात मोठी इकोनॉमि १ नंबर अमेरिका - २६.४६२ ट्रिलीयन डॉलर्स , २ नंबर ला चीन १९.३७४ ट्रिलीयन डॉलर्स, ३ नंबर जपान ४.४११ ट्रिलीयन डॉलर्स, ४ नंबर जर्मनी ४.३०९ ट्रिलीयन डॉलर्स आणि ५ नंबर भारत ३.७५५ ट्रिलीयन डॉलर्स आहे. भारताचा गेल्या काही वर्षाचा जी. डी. पि. चा ग्रोथ रेट बघता तो ६ ते ७% च्या मध्ये आहे ( या वर्षी ती ६.३% आहे). अगदी ६.३% जरी आपण तो पकडला तरी पुढील ५ वर्षात भारत ५ ट्रिलीयन ची इकोनॉमि होणे अशक्य नाही. पण यासाठी जोरदार प्रयत्न करायला हवे. सरकारी तिजोरीचा वाढता खर्च कमी करायला हवा. सरकारी ब्युरोक्रसी वर संपूर्ण नियंत्रण आणायला हवे. निवडणुकांवरील वेळ आणि खर्च कमी करायला हवा. सरकारी आस्थापने सकस, पारदर्शक, परिणामकारक, गतिमान व्हायला हवीत. खर्च होणाऱ्या प्रत्येक पैशाला जबाबदार व्यक्ती नेमून आणि त्यातून होणारे फायदे तोटे याचे गणित मांडायला हवे. विकासाचे निर्णय व्हायला हवेत. देशात होत असलेली हजारो निदर्शने, मोर्चे, बंद आणि त्यातून होणारे सार्वजनिक मालमत्तेचे नुकसान यावर काही ठोस नियमावली आणि त्याची कडक अंमलबजावणी व्हायला हवी. केंद्र आणि राज्यसरकार यामध्ये असलेले संबंध निकोप आणि सुदृढ व्हायला हवेत. काहीकाळ राजकारण बाजूला ठेवून सर्व पक्ष देशाच्या विकासासाठी एकत्र यायला हवेत. औद्योगिक धोरण आणि शैक्षणिक धोरण यांची सांगड असणे आवश्यक आहे. स्किल डेव्हलपमेंट साठी नुसत्या योजना घोषित न करता त्याची अंमलबजावणी कशी चालली आहे या कडे विषेश लक्ष द्यायला हवे. विध्यार्थ्यांच्या, तरुणांच्या, स्त्रियांच्या, वंचिताच्या, दिव्यांगांचा कर्तुत्वाला जास्तीतजास्त वाव कसा मिळेल अशी धोरणे आखली पाहिजे. जातीयवाद, धार्मिक वाद, कुप्रथा, वायफळ खर्च, भपका, मोठेपणा आणि शोबाजी याला संपूर्ण पूर्णविराम द्यायला हवा. उत्पादकता कशी वाढेल या साठी कामगार लक्षित धोरणे व्यवसायिकानी राबवायला हवीत. कामगारानी सुद्धा व्यवस्थापनाला सहकार्य करायला हवे. भ्रष्टाचार समूळ उपटून काढायला हवा. चीन आणि आपल्यात अनेक विषयात दऱी आहे. पण त्यांचे चांगले गुण आणि चांगले काम आपण आत्मसात करायला हवे. काल एक सांगत होता. अमेरिका मशीन लर्निंग आणि आर्टिफिशीयल इन्टीलीजन्स वर खूप काम करते आहे हे सर्वाना माहिती आहे पण या विषयात चीन मध्ये सुद्धा ऍडव्हान्स स्टेज वर काम सूरु असून चीन या विषयात जगाला कधी धक्का देईल हे सांगता येणार नाही. असो. माधव भोळे

७० तास काम?

७० तास काम? काल पदमविभूषण नारायण मूर्ती यांचा टी.वी. मोहनदास पै यांचे बरोबरचा एक सव्वाद यु ट्यूब वर ऐकायला मिळाला. मोहनदास पै यांनी प्रश्न विचारला नवीन प्रगतीशील देशांची प्रगती (उदा. चीन ) बघता भारताने त्या पातळीवर यायला काय प्रयत्न करायला हवेत. त्यावर त्यांनी उत्तर दिले १) देशातील नेत्यांनी ( त्यात कॉर्पोरेट नेते सुद्धा आले ) कथित भ्रस्टाचारावर पूर्ण नियंत्रण मिळवायला हवे २) ब्युरोक्रसी ने वेळकाढू पणाचे धोरण बाजूला ठेवून योग्य निर्णय योग्य वेळेत घेण्याची तयारी दाखवायला हवी आणि ३) भारत प्रगतीशील होण्यासाठी भारतातील तरुणांनी पश्चिमात्य देशातील लोकांचे अनुकरण करून आठवड्याला ७० तास काम करायला हवे. हा देश माझा आहे आणि त्या साठी झटायला मी तयार आहे हे वाटणे महत्वाचे आहे. जपान आणि जर्मनीतील नागरिकांनी दुसऱ्या महायुद्धा नंतर अशी धोरणे अवलंबल्यामुळे त्यांची प्रगती झाली. या त्यांच्या वाक्यामुळे बरीच तरुण मंडळी नाराज झाली. त्यांच्या मते वर्क लाईफ बॅलन्स असतो किं नाही? आम्ही काही गाढवासारखी ओझी वाहणारी गाढवं नाहीत. वरवर ही वाक्य जरी ऐकायला चांगली वाटली तरी यात खूप अर्थ दडला आहे. मला एकदा नारायण मूर्तीनीच मागे म्हटलेले वाक्य आठवते. ते म्हणतात जो माणूस ८ तासात आपले काम पूर्ण करू शकत नाही तो आकार्यक्षम. आता सांगा नक्की कसा विचार करायचा ते? या पैकी पहिल्या दोन मुद्यांनवर नवीन बोलण्यासाठी माझ्याकडे काही नाही कारण त्यावर माझ्याकडे काही समाधान (सोल्युशन ) नाही. तिसरा मुद्धा म्हणजे भारतातील तरुणांना असे का वाटते की जास्त काम करणे म्हणजे गाढवासारखे ओझे वहाणे? मुळात एखादे काम ओझे होते जेव्हा ते आपल्या आवडीचे नसते. जर एखादा विषय आपल्याला आवडला, तो आपली पॅशन बनला तर तरुण मंडळी रात्रंदिवस काम करायला तयार असतात. गड किल्यावर किंवा ट्रेकिंग ला जीवापाड मेहेनत करणारी मंडळी आपण बघतोच की?. अशा अनेक विषयात तरुण मंडळी काम करतात जे त्याना त्यांच्या आवडीचे वाटते. पण आपल्याकडची शिक्षण पद्धती, घरच्यांच्या आणि समाजाच्या आपल्या बद्दल असलेल्या अपेक्षा. नोकऱ्या आणि खाजगी नोकऱ्या या मध्ये असलेल्या मालकांच्या अपेक्षा तेथे सुरु असलेले हाजी हाजी कलचर. या सर्व गोष्टींचा तरुणांवर परिणाम होत असतो होत आहे. एकदा मिलिंद गुणाजीचे वडील भेटले होते. म्हणाले तो चांगला क्वालिफाईड इंजिनियर आहे पण आवड सर्व भटकंती आणि पर्यटनाची. वसंत वसंत लिमये सारखी मंडळी फेमस झाली ती कॉरपोरेट लीडर म्हणून नव्हे तर एक चांगले लेखक, गिर्या रोहक वगैरे वगैरे. डॉ. काशिनाथ घाणेकर, डॉ. लागू, डॉ. जब्बार पटेल अशी कितीतरी उदाहरणे देता येतील. आज आपण विध्यार्थ्याला सांगतो अभ्यास कर, अभ्यास कर पण शेवटी आरक्षणामुळे ९०% मार्क मिळवून सुद्धा मेडिकल ला ऍडमिन मिळत नसेल तर मुलांना साहजिकच निराश व्हायला होते. वेगवेगळ्या विषयातील अनेक इंजिनियर मंडळी चांगला पगार मिळतो म्हणून आय. टी. मध्ये स्विच होतात. पण मग शिक्षण, आवड आणि उत्पन्न याचा काहीही संबंध न राहायल्या मुळे तो तरुण पाट्या टाकण्याचेच काम करतो मग तो कशाला ७० तास काम करेल? याचे कारण भारतातील कंपन्या तरुणांना भरती करतात ते एक नोकर म्हणून. त्याना अ किंवा ब नोकरीं सोडून गेला म्हणून काही फरक पडत नाही. त्याच्या विद्वात्तेचा वापर एक सांगकाम्या म्हणून केला जातो. आपले ज्ञान दाखवण्याची संधी त्याला मिळायला हवी त्याचबरोबर तरुणांनी सुद्धा कंपनीमध्ये आपले अस्तित्व चांगल्या पद्धतीने दाखवून आपण कंपनीला कसे उपयोगी आहोत हे दाखवून देणे महत्वाचे आहे. दोघेही एकमेकावर अवलंबुन असतात पण तो विश्वास निर्माण करण्याची जबाबदारी दोघांवरही आहे तरच कंपनीची आणि व्यक्तीची प्रगती होईल. काही कम्पनिमध्ये अत्यंत कमी शिकलेला व्यक्ती सुद्धा आपल्या बुद्धिमत्तेच्या जोरावर पुढे आलेले दिसतात. पण सध्या डिग्री, कॉलेज ब्रँड यांचे दिवस असल्यामुळे बुद्धिमत्ता, कल्पकता, कंपनी सोबत असलेली निष्ठा याला किंमत कमी आहे. लोक एखादी लाईन किंवा विषय कमी दर्जाची किंवा हलकी ठरवतात, पण जर त्या लाईनबद्दल पूर्ण आणि सखोल माहिती असेल तर ती लाईन आपल्याला आयुष्यात नक्कीच तारून नेऊ शकते. अगदी उदाहरणच द्यायचे झाले तर केमिस्ट्री ह्या विषयाला भारतात म्हणावा तसा मान मिळत नाही परंतु केमिकलस हा इंडस्ट्रिज चा एक अविभाज्य भाग आहे. बालाजी केमिकल्स, विनती ऑरगॅनिक्स, घरडा केमिकलस, पीडिलाईट सारख्या कंपन्यानी अब्जो रुपयाचे व्यवसाय केले आहेत. एव्हडेच कशाला एस. एच. केळकर सारख्या फाईन केमिकल्स आणि पर्फ्यूमरी कंपन्या फ्रांस मधील अत्तर कंपन्याना टक्कर देत आहेत. अनेक विषयात अनेक काम बाकी आहे आणि जगाला चांगले पुरवठादार हवे आहेत. आपले डोळे उघडे ठेवायला हवेत. शेवटी सर्व प्रश्न येतो तो आपला जगण्याचा उद्देश काय? आपला ध्यास आणि ध्येय काय आहे? ते जर आपण लवकरात लवकर ओळखलेत तर आपण लवकर प्रगत व्हाल. योग्य आवड निर्माण करायला, त्या साठी मेहेनत घेतली, सखोल ज्ञान मिळवलेत तर ते आपल्याला ओझे वाटणार नाही. एक लक्षात घ्या मेहेनत घेऊन माणूस झीजत नाही पण मेहेनत आनंदाची असेल तर त्याचा सर्वांगीण फायदा होतो. ७० तास हा आकडा महत्वाचा नाही, तर तुम्ही किती वेळात काय परिणाम घडवून आणू शकता, त्याचा तुम्हाला आणि जगाला काय फायदा आहे ते जास्त महत्वाचे आहे. नवनवीन कल्पना करणे ज्याला आपण out of box thinking असे म्हणतो आणि त्या कशा अमलात आणता येतील याचा सखोल विचार करणे हा तरुणांच्या आयुष्याचा एक अविभाज्य भाग असला पाहिजे. ऍमेझॉन (जेफ बेझोज ), टेसला ( इलोन मस्क ), गुगल ( लॅरी पेज आणि सर्जी ब्रिन ), फेसबुक ( मार्क झुकरबर्ग), चॅट जिपिटी ( सॅम अल्टमन ) सारखी मंडळी काही स्वप्न बघू शकली. ती अस्तिवात आणण्याचे काम सुद्धा त्यांनी केले. त्यासाठी त्यांनी प्रचंड मेहेनत घेतली. आपल्या आयुष्याचे अगणित तास घालवले. अनेक रात्री खराब केल्या. आयुष्यातील चढ उतार पहिले. पण आज जगाला ते काही चांगले देत आहेत. पण आपल्या भारतात ते कलचर नाही. आपण "धोपट मार्ग सोडू नको" म्हणणाऱी मंडळी. आपल्याला पूर्वीपासूनच "अंथरूण पाहून पाय पसरावेत", किंवा "ठेविले अनंते तैसेचि रहावे चित्ती असावे समाधान" हे शिकवले पण त्याचा योग्य अर्थ आणि कोणत्या काळाला ह्या म्हणी लागू पडतात हे माहिती नसल्यामुळे गोंधळ होतो. भारतातील प्रतिथयश कंपन्या सुद्धा उत्पन्नाच्या २% चे वर रिसर्च आणि डेव्हलपमेंट वर खर्च करत नाहीत. भारताचा जिडीपी च्या सरासरी फक्त ०.६६% उत्पन्न आर अँड डी वर खर्च केले जाते जो आकडा जगात १.५% तर चीन २% खर्च करते. पेटंट च्या बाबतीत सुद्धा चीन (3.6 million), अमेरिका (3.3 million), जपान (2 million) तर भारत ( ५,८४,००० त्यातील निम्याहून अधिक २०१० नंतर ची ) असून पेटंट मध्ये भारताचा नंबर ५५ देशात ४२ वा लागतो. २०२२ साली भारताने सर्वात जास्त म्हणजे ६६,००० पेटंट फाईल केली जी २०२१ चे मानाने १३.६% जास्त झाली. त्यामुळे नारायण मूर्तिच्या उदगारांचा योग्य अर्थ लावून तरुणांनी आपली दिशा ठरवायला हवी. रखडत रखडत जगायचे की ताठ मानेने ते तुम्हीच ठरवायचे. माधव भोळे

एका लग्नाची गोष्ट

एका लग्नाची गोष्ट (मुलीचे आई वडील मुलगे कसे नाकारतात, त्याची ) सुप्रसिद्ध व्यवसायिक पदमविभूषण नारायण मूर्ती आणि सुधा ( कुलकर्णी) मूर्ती यांची पुण्यात ओळख झाल्यानंतर काही दिवसांनी सुधाने आपल्या वडिलांना मूर्तिबद्दल संगितले. सुधाचे वडील सर्जन होते तर सुधा बीई, एम ई होती आणि टाटा मोटर्स मध्ये नोकरीला होते. नारायण मूर्ती बि.टेक, एम टेक( आय आय टी मद्रास ) होते. त्या वेळी ते स्वतःच छोटा व्यवसाय करत होते. सुधाच्या वडिलांच्या बोलावण्यावरून मूर्ती त्याना भेटायला गेले. मूर्तिनी लाल शर्ट घातला होता. ते पुण्यात भाडयाच्या खोलीत राहत होते. अचानक काम आल्यामुळे ते मुंबईला गेले होते आणि येताना घाटात ट्राफिक जाम मुळे त्याना २ तास उशीर झाला होता. सुधाच्या वडिलांनी मूर्तिना विचारले, तुझे पुढील प्लॅन काय आहेत? मूर्ती म्हणाले मी कम्युनिस्ट पार्टीचा नेता बनणार आहे, मला एक अनाथाश्रम काढायचा आहे. मूर्ती गेल्यावर सुधाच्या वडिलांनी सुधाला आपला निर्णय सांगितला. अशा मुलाशी मी तुझे लग्न लावून देणार नाही जो दिलेली वेळ पळू शकत नाही, ज्याला धड चांगली नोकरीं नाही, जो पैसेवाला ही नाही, ज्याला स्वतःचे घर नाही, आणि तो अनाथाश्रम काढायला निघाला आहे. आणि पुढील इतिहास सर्वांनाच माहिती आहे. माधव भोळे

आगाशे डिपार्टमेंल स्टोअर, रत्नागिरी

आगाशे डिपार्टमेंल स्टोअर, रत्नागिरी ( २० जुलै २०२२, गोळप कट्ट्याच्या ३३ व्या पुष्पात घेतलेल्या मुलाखतीचे शब्दांकन ) अनेक व्यवसायानंतर किराणा दुकान व्यवसायात स्थिरावलेले श्री.अनंत मुकुंद आगाशे होते..आपला प्रवास सांगताना ....आम्ही आगाशे मूळचे गिम्हवणे दापोली येथील पण हल्ली शोध लागला आहे की आम्ही कोळंबे गावचे.... वडिल कोर्टात काम करत त्यांची बदली झाली रत्नागिरीला आणि आम्ही पाच भावंडे आणि आई बाबा १९६८ ला रत्नागिरीत आलो . राहायचं कुठे? प्रश्न होता . सुवारे नावाच्या एका बाईंनी राहायला खोली दिली त्यांना जेवण करून द्यायचं या बोलीवर खोली मिळाली. काही महिन्यांनी आप्पासाहेब ठाकूर यांनी वडिलांना गीतामंडळ येथे व्यवस्था पहाल का? तुम्हाला एक खोली मिळेल त्यात राहा सांगितलं. राहायला मिळणार म्हणून तिथे आलो. शेवटचं भावंड ईश्वर याचा जन्म तिथे झाला. वडिलांच्या पगारात भागणं शक्य नव्हतं. मग दोन बहिणींच्या साथीने फुलांचे हार विकणे, मोगरे गजरे विकणे,लग्नासाठी पेढे पुड्या बनवणे,सरबत बनवणे असे अनेक उद्योग केले. तुळशीचे हार विकणे माझी जबाबदारी असे. विठ्ठलमंदिर बाहेर मी उभा राहून पाच पैशाला हार विकत असे. काही महिन्यांनी वडिलांवर खोटा आरोप करून आम्हाला गीतामंडळ सोडायला सांगितलं. काही महिने दुसरीकडे राहिल्यावर पुन्हा आमचा गैरसमज झाला अस म्हणून पुन्हा गीतामंडल येथे बोलावलं गेलं. त्यावेळी आम्ही ठरवलं होतं की कुठेतरी जागा घ्यायची. नाचणे येथे घैसास यांनी जागा दिली. वडील रिटायर्ड झाल्यावर पैसे देऊ. या बोलीवर हळूहळू घर बांधणे सुरू झालं. छोटस घर झालं पण पाणी नव्हतं. दरम्यान मी दहावी झालो. ऑप्शनला विषय असल्याने मी फिशरीज घेतलं. प्रॅक्टिकल साठी मच्छीमार्केट मध्ये जावं लागायचं. मासे खात नव्हतो पण अभ्यासासाठी सगळं प्रॅक्टिकल करायला लागायचं. बारावीनंतर जडे सरांनी सीए करायला सांगितलं म्हणून फौंडेशन परीक्षा दिली. पुढे बाहेर जावं लागणार आणि पैसे नाही म्हणून कॉलेज सोडलं. ते पुढे पूर्ण केलं. एमआयडीसी त्याच्या बाहेर उद्योगाला पाणी द्यायची म्हणून गोटीसोडा व्यवसाय दाखवला. पाणी मिळू लागले. वडील निवृत्त झाले होते. मात्र घर बांधण्यात पैसे खर्च झाले होते. गोटीसोडा साठी वडिलांकडे एकदाच पैसे द्या म्हणून मागितले त्यांनी दिले. उद्योग सुरू झाला. डोक्यावरून क्रेट घेऊन साळवी स्टॉप येथे दुकानांना देत असे. एक दिवशी बनवताना बाटली फुटून मानेजवळ काच लागली थोडक्यात वाचलो. पण मग ठरवून हा व्यवसाय बंद केला. १९८३ ला किराणा व्यवसाय सुरू करायचा ठरवलं. राजापूरचे मेहुणे पाटणकर पेढीवाले यांनी त्यांचं क्रेडिट वापरून सुरुवातीला माल दिला. कोकण विकास मंडळाचं कर्ज काढलं. काहीही माहीत नसल्याने व्यवसायातील अनेक गोष्टी शिकलो. रॉकेल मिळण्याबाबत वडिलांना अपमानित व्हावं लागलं होतं. ते डोक्यात घेऊन रॉकेल एजन्सी घेतली. लोकांना किराणा नाही घेतलं तरी रॉकेल देऊ लागलो. प्रचंड लाईन लागायची पण मागाल तेवढं आणि संपेपर्यंत रॉकेल द्यायचो. त्याचा फायदा किराणाला झाला. जम बसू लागला. एकदा रॉकेल मध्ये 3 पैसे जास्त घेतले म्हणून तक्रार झाली. मनस्ताप झाला. त्यामुळे आयुष्यात कायम प्रामाणिक आणि सचोटीने वागायचं ठरवलं.दर्जा कायम चांगला ठेवला. पॅकिंगचा शोध ईश्वरने (छोटा भाऊ ) लावला. आधीच पुड्या बांधून ठेवेन या त्याच्या हट्टामुळे हळूहळू वस्तू पॅक करून विकू लागलो. घरपोच सुविधा रत्नागिरीत प्रथम सुरू केली. पुढे सेमी डिपार्टमेंटल स्टोअर सुरू केलं. मग व्याप वाढला. पहिलं एसी डिपार्टमेंटल स्टोअर सुरू केलं. २००० ला पहिलं कॉम्पुटर बिलिंग सुरू केलं. त्यासाठी मी व पत्नी कॉम्पुटर शिकलो. घरगुती वस्तू पत्नी करू लागली. आज ८० उत्पादने आमची स्वतःची आहेत. मुलगा मोठा झाल्यावर त्याने अजून मोठं नूतनीकरण करूया म्हटलं. असलेलं सगळं विकून जागा घेऊन सध्याचं तीन मजली आगाशे एम्पायर २०१८ ला सुरू केलं. त्याच दरम्यान डी मार्ट आलं. रिलायन्स मार्ट आलं. अनेक जणांनी भीती दाखवली. मात्र आम्ही आमच्या व्यवसायावर, दर्जावर,सचोटीवर ठाम होतो. आम्हाला आत्मविश्वास होता की आम्ही यातून निभावून जाऊ. फक्त एक महिना व्यवसायावर परिणाम झाला. त्यानंतर कधीही मागे वळून पाहावं लागलं नाही. विठ्ठल मंदिरासमोर पाच पैसे ला हार विकणारा मी पत्नी,मुलगा,सून बाकी कुटुंबीय यांची भक्कम साथ आणि अनेक माणसांच्या सहकार्यामुळे,कष्टाने, प्रामाणिकपणाने आणि सचोटीने कोटींपर्यंत व्यवहार करू लागलो. देवाची कृपा आणि अनेक लोकांची साथ यामुळे हे शक्य झालं.पतंजली चा योग शिक्षक आहे. गेली चौदा वर्ष ओम साई क्रीडामंडळ च्या माध्यमातून रोज मोफत योगा शिकवतो. विविध प्रकारचे शिक्षण तिथे देतो. कुवारबाव पंचक्रोशी ब्राह्मण संघ अध्यक्ष आहे. सध्या संघाची हॉस्टेल,हॉल,वाचनालय अशी सुसज्ज इमारत बांधत आहोत. अखिल चित्पावन ब्राह्मण विद्यार्थी सहाय्यक मंडळ,भारत शिक्षण मंडळ याही संस्थात कार्यरत आहे. सगळ्यांनी आपली तब्येत उत्तम राहण्यासाठी योग करावा. आयुष्यात अनेक अडचणी येत असतात. मात्र थांबून न राहता पुढे चालत राहायचं. प्रामाणिक पणे वागण आणि खर बोलणं याला जगात साथ मिळते. याशिवाय आगाशे यांनी अनेक अनुभव आणि प्रसंग सांगितले.. मूळ लेखन : अविनाश काळे, गोळप कट्टा

भारतीय एकात्मता दिवस निमित्ताने!!

भारतीय एकात्मता दिवस निमित्ताने!! नुकताच ३१ ऑक्टोबरला भारताचे गाजलेले उपपंतप्रधान बॅरिस्टर वल्लभभाई पटेल यांचा वाढदिवस भारतीय एकात्मता दिवस म्हणून साजरा झाला. आणि आज एका डॉक्टर ची पोस्ट फेसबुकवर वाचली, त्यात पोस्ट च्या शेवटी लिहिले होते आर्य पुणेकर. मी मनात म्हटले एवढेच राहिले होते. देवाने मानवाला तीन भागात विभागले स्त्री, पुरुष, आणि तृतियपंथी. वेगवेगळ्या सतपुरुषांनी मानवाला वेगवेगळ्या धर्मात विभागले. काही लोक मनुस्मृतीना दोष देतात की माणसांना चार वर्णात विभागले. जाती आणि पोटजाती कुठून आल्या हे कोणालाच माहिती नाही पण तरी ती अंधश्रद्धा न मानता त्याच्या जोरावर आरक्षण देता येते म्हणून भारतीय घटनेमध्ये बराच घोळ घालून ठेवला आहे. ब्रिटिशांना आपण दोष देतो की त्यांनी भारताला धर्मात विभागले. अगदी आमच्या सेनेत सुद्धा महार रेजिमेंट, शीख रेजिमेंट, गोरखा रायफल आहेत. ( खरे म्हणजे यांची नावे बदलायची आता वेळ आली आहे.) त्यात आता हे पुण्यात नवे काय "आर्य पुणेकर". कोणी म्हणतो मी सनातन आहे. कोणी म्हणतो मी ऋग्वेदी, कोणी यजूर्वेदि, कोणी मध्यंदिन ब्राह्मण, कोणी कायस्थ तर कोणी खत्री. तिकडे दक्षिणेत लोक बोंब मारतच असतात की ते द्रविड आहेत. कोणी म्हणतो मी अप्पर क्लास, कोणी अप्पर मिडल क्लास, कोणाला लोक लोवर क्लास म्हणून म्हणतात. शाळेत शिकवले जाते एक काठी मोडता येते पण तिचा गठ्ठा मोडणे अवघड आहे. United we win, devided we loose. पण ते फक्त निबंधात लिहिण्यापूरतेच!! पण काही ठिकाणी मात्र आपण एकत्र आहोत. भ्रस्टाचाराला जात विचारली जात नाही. पैसे कमवताना आपण एकत्र आहोत. पर्यावरण हानी आणि कचरा करायला आपण एकत्र आहोत. हॉस्पिटलमध्ये आजारी झाल्यावर आपल्याला कोणताही चांगला डॉक्टर पाहिजे असतो मग तो कोणी का असे ना? यापुढे नवीन भिंती तयार न करता, आता पासूनच आपण ह्या भिंती तोडायला पाहिजेत. त्या कधी तुटतील ते माहित नाही पण ज्या दिवशी त्या तुटतील त्या दिवशी पासून भारताची आणि भारतीयांची घोडदौड जगात कोणीही रोखू शकणार नाही. आपल्या पुढील पिढीचे भवितव्य याच विषयावर अवलंबुन आहे. विचार करा आणि आचरणात आणा. माधव भोळे.

शकुंतला अनिरुद्ध भगत भारतातील पहिली महिला सिव्हिल इंजिनिअर

शकुंतला अनिरुद्ध भगत भारतातील पहिली महिला सिव्हिल इंजिनिअर आपल्या भारतात जेव्हा एखादा तरुण जगप्रसिद्ध खेळाडु लाकडाच्या बँटने क्रिकेटचा चेंडू मैदानाबाहेर भिरकावून शंभर शतके करतो म्हणून त्याला भारतरत्न दिले जाते. आणि जेव्हा याच भारतातील पहिली महिला सिव्हिल इंजिनिअरिंगची पदवी मिळवुन स्टील स्ट्रक्चर डिझाइन आणि बांधकाम क्षेत्रात दिवस रात्र अपार कष्ट करुन जगभरातील २०० पुल (Bridges) निर्माण करते हे आताच्या पिढिला म्हणजे विषेश करुन ईजिंनिअरींग पदवीधर तरुणाई याबाबत अज्ञात असावी ही आपल्या देशासाठी फार मोठी शरमेची गोष्ट आहे. १९५० साली जन्मलेल्या टाटा उपक्रमात पहिल्या महिला ईजिंनिअर व पद्मश्री सौ. सुधा मुर्ती यांचे जेवढे कौतुक आज होते आहे त्यापेक्षा कदाचित कितीतरी पट जास्त ईजिंनिअरींग क्षेत्रात योगदान देणाऱ्या शकुंतला भगत यांना आजही काही महत्व दिले जात नाही. शकुंतला भगत कोण होत्या ? व त्यांचे सिव्हिल स्टील स्ट्रक्चर डिझाइन क्षेत्रात काय योगदान होते ते आपण समजून घेतले पाहिजे. त्यासाठी आपण पुल (Bridges) किती प्रकारचे असतात त्यासाठी आपण या लेखासोबत जोडलेले ' Types of bridges ' हे चित्र पहा. म्हणजे Bridges design and calculation हा विषय कीती किचकट विषय आहे ते आपणास यावरुन अंदाज येईल. २०० Bridges एका भारतीय महाराष्ट्रातील एका महिलेने निर्माण करणे ही काही साधी गोष्ट नाही हे आपण प्रथम लक्षात घेतले पाहिजे. एखादा खेळाडु शतक पूर्ण करीत असताना ९९ वर बाद झाला तर त्याने देशातील क्रिडा प्रेमींना काही क्षण फरक पडत असेल पण पुर्ण होत आलेला पुल अर्धवट बांधकाम राहिल्याने कितीतरी नागरिक त्यामुळे वंचित राहतात व त्या स्टील स्ट्रक्चर डिझाइनर व कंत्राटदारास उर्वरित जीवन आयुष्यभर मान खाली घालुन शरमेने जगण्या सारखा प्रकार असतो. असे प्रकार झाल्यामुळे इतिहासात अशा अनेक ईजिंनिअर नी आत्महत्या केल्याची नोंद आहे. आता आपण शकुंतला मँडमचा जीवनप्रवास पाहुया. दिनांक ६ फेब्रुवारी १९३३ साली शकुंतला जोशी यांचा जन्म झाला.त्या काळातील समाजाचा विचार करता मुलीने इंजिनियर होणे ही खूपच मोठी गोष्ट होती. पण शकुंतला च्या वडिलांनी त्यांना शिकायला भरपुर प्रोत्साहन दिले. शकुंतला जोशी म्हणून इंजिनिअरिंगच्या अभ्यासक्रमा साठी नाव नोंदवलेल्या या हुशार मुलीने सिव्हिल इंजिनिअरिंग च्या विषयांमध्ये त्वरित गती पकडली. शकुंतला जोशी यांचे वडील एस.बी. जोशी हे सुध्दा स्वतः Bridge Engineer म्हणजेच सिव्हिल क्षेत्रातील उत्तम ईजिंनिअर होते. १९४२ च्या चले जाव आंदोलनात ते सहभागी झाले होते. ते विचारांनी इतके पुढारलेले होते की शकुंतलाने आपले इंजिनीअरिंगचे स्वप्न पूर्ण करण्यासाठी लग्न केले नसते तरी त्यांना ते चालणार होते. १९५३ साली शकुंतला यांनी मुबंईतील मांटुगा येथील VJTI (वीर जिजामाता टेक्निकल इन्स्टिट्यूट) म्हणजे त्या काळातील Victoria Jubilee Technical Institute मधुन सिव्हिल इंजिनियर ची पदवी घेऊन देशातील पहिल्या महिला ठरल्या. शिक्षण पूर्ण झाल्याबरोबर त्यांनी एका ठिकाणी फॅक्टरी ट्रेनी (internship)म्हणून कामाला सुरुवात केली. पण एकदा फॅक्टरीत काम करत असताना अचानक छोटासा अपघात होऊन त्या किरकोळ जखमी झाल्या. त्यावेळी शकुंतला यांचे मनोबल उंचावण्यासाठी पुन्हा एकदा वडिलांनी त्यांना कणखर आधार दिला. पुढे त्यांनी त्यांना डिझाईन इंजिनियर म्हणून काम करण्यासाठी जर्मनीला पाठवले. जर्मनीहून त्या १९५७ मध्ये भारतात परतल्या. त्यानंतर त्यांनी पेनसिल्व्हेनिया युनिव्हर्सिटीमधून सिव्हिल आणि स्ट्रक्चरल ईजिंनिअरींग मध्ये मास्टर पदवी मिळविली.त्यानंतर त्यांनी अजून एक धाडस केले ते म्हणजे प्रेमविवाह! काळाच्या कितीतरी पुढे जात त्यांनी आपल्या पसंतीचा जोडीदार निवडला. तोही फक्त मेकॅनिकल इंजिनीअर ची साधी पदवी असलेला ! अनिरुद्ध शिवप्रसाद भगत यांचे स्वतःचे फँब्रिकेशन व ऑटोमोबाईल पार्टस बनविण्याचा वर्कशॉप होता. ते दिवसभर स्वतःच्या वर्कशॉप मधे काम करत म्हणून त्यांना बघणारे लोक मेकॅनिक समजत असत. एवढी शिकलेली मुलगी एका वर्कशॉप मधे काम करणाऱ्या मेकॅनिक वर प्रेम करते हे कळल्यावर अनेकांनी भुवया उंचावल्या. शकुंतला यांनी मात्र आपल्या निर्णयावर ठाम राहात लग्न केले आणि संसारही निभावून नेला. अर्थात त्यासाठी अनिरुद्ध शिवप्रसाद भगत यांची साथ मोलाची ठरली. भगत यांचे उत्पन्न पुरेसे नसल्यामुळे शकुंतला यांनी आर्थिक जबाबदारीही स्वीकारली. त्यासाठी त्यांनी १९६० ते १९७० या काळात त्यांनी इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ टेक्नॉलॉजी ( IIT) या भारतातील अग्रगण्य संस्थेत सिव्हिल इंजिनियर साठी असिस्टंट प्रोफेसर व स्टील स्ट्रक्चर लॅबोरेटरी मधे हेड ऑफ डिपार्टमेंट अशी जबाबदारी पार पाडल्यावर १९७० साली त्यांनी मेकॅनिकल ईजिंनिअर असलेले पती श्री अनिरुद्ध शिवप्रसाद भगत यांच्यासमवेत 'भगत इंजिनियरिंग' नावाची ही त्यांची स्वतःची फर्म स्थापन केली. या कंपनीने वेगवेगळी रुंदी आणि विस्तार असलेले पूल अल्प खर्चात तयार केले. त्यासाठी त्यांनी प्री-फॅब्रिकेटेड(आधीच तयार करुन ठेवलेल्या) सुट्ट्या भागांचा वापर केला. तसेच हे भाग एकमेकांना जोडण्यासाठी बिजागऱ्यांसारख्या जोडणीचा वापर केल्यामुळे त्यासाठी कमी स्टील वापरावे लागे. अस्तित्वात असलेला एखादा पूल मोडकळीस आला असेल तर त्याला आधार देण्यासाठी त्यांनी टोएबल ब्रिज या नव्या प्रकारच्या पुलांचे डिझाईन तयार केले. हे पूल नादुरुस्त पुलांखाली वापरून मोडकळीस आलेल्या पुलावरून देखील अवजड वाहनांची वाहतूक करणे शक्य होऊ लागले. क्वाड्रिकॉन मॉड्यूलर ब्रिज साठी 'टोटल सिस्टम' विकसित करुन पेटंट घेतल्यावर प्रीफॅब्रिकेटेड मॉड्यूलर डिझाइन करुन भले मोठे पुल बांधायचे काम सोपे केले. प्रीफॅब्रिकेटेड म्हणजे आपणास समजण्यास सोपे जावे म्हणुन सांगतो की भल्या मोठ मोठ्या पुलाचे लहान लहान भाग म्हणजे रस्त्यावरुन वाहुन नेऊ शकतो अशा रुंदीच्या आकाराचे मॉड्यूल वर्कशॉप मध्ये फँब्रिकेट म्हणजेच वेल्डिंग करुन ते प्रत्यक्ष साईट वर आणुन फक्त जोडायचे काम केल्याने बांधकामाचा वेळ भरपुर वाचतो. आजसुद्धा आपल्याकडे अनेक गावे अत्यंत दुर्गम आहेत. तेथे पोहोचायला वाहतुकीची साधने नाहीत, दळणवळणा च्या सुविधा नाहीत.देशात असूनही अशी 'बेटे' त्यांच्या दुर्गम स्थानामुळे प्रगतीपासून दूर आहेत. या पार्श्वभूमीवर पुलांचे मोठे योगदान आहे. या पुलांनी गावे एकमेकांना 'जोडण्याचे' महत्त्वाचे काम केले आहे; अनेक गावांवरचा दुर्गमपणाचा शिक्का पुसण्यात शंकुतला मँडम नी आपल्या देशाला मदत करताना काश्मीर ते अरुणाचल प्रदेश पर्यंत ६९ पुल बनवले. त्यांनी पूल बांधणीच्या क्षेत्रात केलेले काम आजही भल्याभल्यांना चकित करते. निवडलेल्या कामाची तीव्र आवड असेल तर कुठल्या कुठे पोहोचता येते; याचे उत्तम उदाहरण म्हणजे शकुंतला अनिरुद्ध भगत. भारताच्या प्रथम महिला सिव्हिल इंजिनियर शकुंतला अनिरुद्ध भगत यांनी Bridges construction व R&D मधे फार मोठी भुमिका बजावली . त्यांनी त्यांचे पति अनिरुद्ध शिवप्रसाद भगत यांच्यासमवेत या क्षेत्रात जागतिक स्तरावर पहिल्यांदाच ‘टोटल सिस्टम’ नावाची पद्धत विकसित केली. हा काळ एकंदरच आपल्या भारत देशाच्या विकासाचा आणि भरभराटीचा होता. हिमालया- लगतच्या प्रदेशात बांधल्या गेलेल्या पुलांमुळे त्या प्रदेशाचे चित्र पालटू लागले होते. इतके दिवस भौगोलिक दृष्टीने दुर्गम असलेले भाग क्वाड्रीकॉनने उत्तर आणि ईशान्य भारतात बांधलेल्या ६९ पुलांमुळे आज उर्वरित भारताशी जोडले गेले आहेत. याशिवाय युके, युएस, जर्मनी या देशांमध्येही त्यांनी २०० पूल बांधलेत. त्यांनी लंडनच्या सिमेंट आणि काँक्रीट असोसिएशनसाठी संशोधनावर भरपुर काम केले. त्यांनी डिझाइन केलेले क्वाड्रिकॉन स्टील पुल सिस्टीम ही आपल्या देशातील हिमालया सारख्या डोंगराळ क्षेत्रात बांधण्यासाठी फार उपयोगी पडल्याने त्या सिव्हिल इंजिनियर क्षेत्रात जगप्रसिद्ध झाल्या. रोल्ड स्टील सेक्शन हे बांधकामासाठी उत्तम असले तरी त्याचे अनेक भले मोठे भाग साईटवर वेल्डिंग करुन जोडणे खूप कठीण असते . त्यासाठी पुलाच्या बांधकामासाठी त्याचा वापर होत नव्हता . या सगळ्या मर्यादा लक्षात घेऊन १९६९ मध्ये क्वाड्रिकॉनने ' Unishear Conector' विकसित केले. स्टील स्ट्रक्चर्स जोडण्यासाठी हे एक सुंदर पीन सारखे उपकरण आहे. पण हे बणविण्या पुर्वी योग्य क्षमतेसाठी भरपुर मोठ मोठी गणिते करावी लागतात. व या क्षेत्रातील तज्ज्ञांकडून ती गणिते तपासुन घ्यावी लागतात. त्यांनी ११ प्रोटोटाइपद्वारे भगत Unishear Connectors कनेक्टर्स डिझाइन करण्याची संकल्पना विकसित केली, जी ऍप्लिकेशन्सद्वारे परिपूर्ण केली गेली. भगत युनिशीअर कनेक्टरची २० मेट्रिक टन ते ५०० मेट्रिक टन पर्यंत कोणत्याही क्षमतेची टेंशनमध्ये आणि कॉम्प्रेशनमध्ये वापरल्यास १०० टक्क्यांपर्यंत अतिरिक्त क्षमता तयार करण्यासाठी शकुंतला यांनी सूत्रे विकसित केल्याने या नवीन शोध कार्यासाठी या दांपत्यास १९७२ मध्ये आविष्कार प्रोत्साहन मंडळाने ( Invention Promotion Board) सर्वोच्च पुरस्काराने सन्मानित केले. त्यांच्या मुलांच्या म्हणण्यानुसार त्यांची आई शंकुंतला व वडील अनिरुद्ध दोघांमध्येही प्रचंड इच्छाशक्ती होती. अगदी रात्री सगळेजण एकत्र जेवायला बसल्यावरही त्यांच्यातल्या चर्चा दिवसभर कामाभोवतीच फिरत. कधी त्या चर्चांमधून वादही रंगायचे. पण एकदा का एक निर्णय झाला आणि तो कंपनीच्या हिताचा आहे यावर शिक्कामोर्तब झाले की वाद थांबे. मग जणू काही झालेच नाही अशा थाटात ह्या मुलांचे आईवडील खेळीमेळीने संभाषण सुरू करत. आपण उभारलेली संस्था बहरावी म्हणून त्यांनी त्या काळात सर्व प्रकारचे धोके स्वीकारले, पण कंपनीची घोडदौड कायम ठेवली. जेव्हा त्यांच्या कल्पनांमध्ये व कंपनीमध्ये गुंतवणूक करायला सरकार किंवा खाजगी कंपन्या राजी नव्हत्या, तेव्हा त्यांनी पैसा उभा करण्यासाठी स्वतःचे घर गहाण टाकले, दागदागिने विकले, पण स्वप्ने सत्यात उतरवून दाखवली. कधी एखाद्या पुलाच्या साइटवर छोटासा जरी अपघात झाला तरी घरात सुतकी वातावरण असे. त्यांच्यासाठी त्यांची कंपनी घराइतकीच जवळची होती. पण म्हणून त्या दांपत्याने स्वतःच्या घराकडे कधी दुर्लक्ष केले नाही. उलट करिअरची एकेक शिखरे सर करत असताना शकुंतला यांनी कौटुंबिक आघाडीही तितक्याच ताकदीने सांभाळली. एवढे सगळे करूनही जर्मनीत असताना परिचित झालेल्या वेस्टर्न क्लासिकल सिंफनीज ऐकण्यासाठी त्या खास वेळ काढत. त्यांच्या तिन्ही मुलांनी त्यांना अतिशय पद्धतशीरपणे काम करताना पाहिलेले आहे. त्या काळात संगणक नसल्यामुळे वह्यांमध्ये आकडेमोड करणारी, एखादे डिझाईन मनासारखे उतरेपर्यंत वहीत रेखाटने करण्यात गढून गेलेली आई आजही त्यांच्या डोळ्यासमोर आहे. इतरांपेक्षा आपली आई नक्कीच वेगळी आहे, जिथे एकही स्त्री नाही अशा क्षेत्रात ती समर्थपणे पाय रोवून उभी आहे याचा अभिमान त्या मुलांना वाटला नाही तर नवलच ! त्यांच्या फॅमिली पिकनिक्ससुद्धा बहुतेक वेळा कंस्ट्रक्शन साइटवरच असायच्या. त्यामुळे नकळतच मुलांवर कामाचे संस्कार झाले. मोठमोठ्या स्ट्रक्चर्समधील बारकावे, त्यांची तपशीलवार तपासणी याबद्दल मुलांना आई-वडिलांकडूनच शिकायला मिळाले. सिव्हिल इंजिनीअरिंगमध्ये पुलांची बांधणी सगळ्यात अवघड मानली जाते. पण याच विषयाला हात घालत, त्याला आपलेसे करत शकुंतला भगत यांनी जी उभारणी केली आहे त्याला तोड नाही. अशा या पहिल्या महिला सिव्हिल इंजिनियर शकुंतला अनिरुद्ध भगत यांचे १४ ऑक्टोबर २०१२ रोजी निधन झाले. लेखन व माहिती संकलन: रत्नाकर सावित्री दिगंबर येनजी फोटो, माहिती सौजन्य: गुगल, विकिपीडिया

आर्य आणि त्यांचे मूळ स्थान लेख क्रमांक १

आर्य आणि त्यांचे मूळ स्थान लेख क्रमांक १ आजपासून जवळपास ३०० वर्षांपूर्वी आर्य-द्रविड आणि कोण एतद्देशीय कोण परकीय असा वाद नव्हता, किंबहुना, आज प्रचलित असलेला अर्थही या शब्दांना मुळीच नव्हता. मग या वादाचा उगम कसा झाला ? युरोप तथा भारत यांचा संबंध आपल्याला अगदी प्राचीन काळापासून दिसतो. सातवाहन काळात रोमपर्यंत व्यापार चालायचा हे सर्वश्रुत आहे. पण इस्तान्बुल नगर ऑटोमन (ओस्मानी) तुर्कांनी जिंकले आणि त्यानंतर समुद्री मार्गाने भारताकडे येण्याने इतिहासास कलाटणी मिळाली. याच काळात युरोपात अनेक वैचारिक क्रांतींचे बीज रोवले जात होते ज्याचा कित्येक क्षेत्रांवर प्रभाव पडला, आणि विविध शास्त्रांच्या अभ्यासाला वेगळे वळण मिळाले. या आणि या नंतरच्या भारतात आलेल्या युरोपीय लोकांना उत्तर भारतीय (महाराष्ट्र-गोवा सह), इराणच्या, युरोपीय भाषांमध्ये परस्पर सादृश्य आणि साधर्म्य जाणवू लागले. हे साधर्म्य थोडो-थोडके, वरवरचे आणि काही विशिष्ट शब्दांत नसून अतिशय मूलभूत शब्द, धातु, प्रत्यय, व्याकरण या सर्व बाबींत होते. निरीक्षणावरून साहजिकच या सर्व भाषांचे मूळ एकच असावे असा अंदाज त्यांनी लावला. या भाषाकुळास संबोधनाच्या सोयीसाठी, आधी इंडो-जर्मानिक (Indo-Germanisch) आणि नंतर इंडो-युरोपीयन (Indo-European) असे नाव देण्यात आले. सुरुवातीला सर्वात प्राचीन आणि व्यापक असल्यामुळे संस्कृत हीच भाषाकुळाची जननी आहे असे त्यांना वाटले, ज्यानुसार भारतातून हे लोक जगभरात पसरले असावेत असा अंदाज त्यांनी बांधला. संस्कृत भाषेतील वेद हे या इंडो-युरोपीयन भाषाकुळातील सर्वात जुने साहित्य असून त्यात वैदिक जनांसाठी 'आर्य' हा शब्द वापरला गेला आहे. त्यावरून या भाषाकुळाच्या भाषकांसाठी त्यांनी आर्य (Aryan) हे नाव वापरण्यास सुरुवात केली. कालौघात भाषातज्ज्ञांना उच्चारशास्त्र आणि व्याकरणाच्या अभ्यासावरून संस्कृत हे मूळ नसून संस्कृतहूनही जुनी कोणती तरी भाषा इंडो-युरोपीयन भाषाकुळाचे मूळ असावी असे वाटू लागले. तेव्हा संस्कृतसकट युरोपीयन भाषाकुळाचे मूळ असलेल्या या अज्ञात भाषेला त्यांनी प्रोटो-इंडो-युरोपियन (Proto-Indo-European) असे नाव दिले. ज्या भाषांमध्ये साम्य आढळून आले अशा युरोपीय इंग्रजी, जर्मन पासून ते उत्तर भारतीय हिंदी, बंगाली तथा दक्षिणेकडील मराठी, कोंकणी आणि थेट श्रीलंकेतील सिंहलीपर्यंत या समस्त भाषा एकाच इंडो-युरोपियन भाषापरिवारातील जर आहेत तर कधीकाळी इंग्लंडपासून श्रीलंकेपर्यंत प्रोटो-इंडो-युरोपियन ही एकच भाषा बोलले जाणे शक्य नाही हेही तर्कसंगत जाणवले. कारण दक्षिण भारतात द्राविड, आ᳴स्ट्रो-एशियाटिक इत्यादि भाषाकुळातील भाषा बोलल्या जात. तेव्हा, प्रोटो-इंडो-युरोपियन भाषक ज्या ठिकाणाहून सर्वत्र पसरले असावेत त्या देशास अभ्यासक प्रोटो-इंडो-युरोपियन होमलँड म्हणजे मूळस्थान असे म्हणू लागले. हे प्रोटो-इंडो-युरोपियन होमलँड मूळस्थान कुठे तरी मध्यवर्ती ठिकाणी म्हणजेच दक्षिण रशियात असावे असा आधारहीन विचार यातून काही अभ्यासकांनी केवळ आपल्या तर्कशक्तीच्या विस्तारावर मांडला. यामुळे वेद रचणारे संस्कृतभाषक आर्य म्हणवले जाणारे लोक बाहेरून भारतात आले असा मतप्रवाह रूढ झाला. आणि इंग्रजांच्या काळात त्यांच्या पथ्यावर पडत असल्यामुळे तो आणखीन प्रबळ करण्यात आला. या आर्य बाहेरून आले असे अंदाज लावणाऱ्या मतास Aryan Invasion Theory (AIT/AMT) म्हणतात. त्याचेच एक गोंडस स्वरूप म्हणजे Aryan Migration Theory (AMT). या मताची काही प्रमुख विधाने आहेत १) युरोपीय, उत्तर भारतीय, मध्य आशियातील अनेक भाषांमध्ये साम्य आहे. २) या सर्व भाषांचे मूळ एक असेल ज्यास प्रोटो-इंडो-युरोपियन म्हणता येईल. ३) प्रोटो-इंडो-युरोपियन ही भाषा एका विशिष्ट ठिकाणी विकसित झाली ते स्थान म्हणजे प्रोटो-इंडो-युरोपियन होमलँड. ४) हे प्रोटो-इंडो-युरोपियन होमलँड कुठे तरी दक्षिण रशियात असावे, म्हणजे वेद रचणारे आर्य बाहेरून भारतात आले. उपरोक्त पहिली ३ विधाने संयुक्तिक असली तरीही चौथे विधान का निराधार आहे हे भाषाशास्त्र, ऋग्वेदीय वाङ्मय, पुरातत्वशास्त्र इत्यादि काही महत्वपूर्ण घटकांवरून पुढे इतिहास आणि भाषा संशोधक श्रीकांत तलगेरी यांनी कसे सिद्ध केले आहे हे आपण पुढे बघू. __ स्रोत : १) श्री श्रीकांत तलगेरी लिखित The Rigveda : A Historical Analysis २) श्री श्रीकांत तलगेरी लिखित The Rigveda and the Avesta : The Final Evidence - शुभम् जयंत सरनाईक© sjsarnaik37@gmail.com ††**†***** आर्य आणि त्यांचे मूळ स्थान लेख क्रमांक २ भाषाशास्त्रीय आधार सर्वप्रथम बघू आर्य शब्दाचा नेमका अर्थ आणि उत्पत्ती काय. संस्कृतमध्ये अरि म्हणजे जो आपल्या पुढे असतो (एकतर राजा किंवा शत्रू पण इथे अपेक्षित राजा). तेव्हा त्या अरिचे/राजाचे परिजन अर्थात् सन्मानित लोकजन म्हणून अरि या शब्दाचा साधित शब्द आर्य. आर्यचा मूळ अर्थ आपले चांगले लोक असा होतो. पण जसजशी आपल्या लोकांची परिभाषा बदलत गेली तसतसे आणखीन लोकांचा समावेश होऊ लागला. हळूहळू त्याची व्याख्या अधिकाधिक व्यापक होत गेली आणि आर्यांनी व्यापलेला जो प्रदेश तो आर्यावर्त सुद्धा तसा वाढत गेला. ऋग्वेदात स्वतःस आर्य म्हणविणारे भरतवंशी पुरु लोक त्यांच्या शत्रूंना मृध्वाच् म्हणत. आजच्या इराणमध्ये त्याकाळी असलेले लोक स्वतःस आरिय आणि शत्रूंस तुरिय म्हणत. रामायणात युद्धकांडाच्या १६ व्या सर्गात रावण रागवल्यावर विभीषणाला अनार्य म्हणतो, म्हणजे असभ्य. थोडक्यात, असंस्कृत व्यक्तीस अनार्य म्हटले जाते. उदाहरणार्थ, यथा पुष्करपत्रेषु पतितास्तोयबिन्दवः l न श्लेषमभिगच्छन्ति तथानार्येषु सौहृदम् ll, वाल्मिकी रामायण, ६-१६-११ (म्हणजे कमळाच्या पानांवर पडणाऱ्या पाण्याचे थेंब त्या पानांना चिकटत नाही, म्हणूनच मैत्री अनार्य लोकांना चिकटत नाही.) आज आर्य म्हणजे एखादी क्रूर, आक्रमक जमात असल्याचे आपल्यावर बिंबवणे सुरू आहे जे असंयुक्तिक आहे. ऋग्वेदात आंगिरस, भार्गव, वासिष्ठ, वैश्वामित्र अशा अनेक ऋषींची कुळे आणि नानाविध जमातींची नावे येतात ज्यात तृक्षि (इक्ष्वाकु) सारख्या सूर्यवंशी तर यदु, तुर्वसु, दृह्यू, अनु, पुरु इत्यादि चंद्रवंशी म्हणविणाऱ्या जमातींचा अंतर्भाव होता. यापैकी ऋग्वेदात ३ ऋषीकुळे भरत नामक पुरूंशी संबंधित आहेत जी आंगिरस, वासिष्ठ, वैश्वामित्र अशी. ऋग्वेदात या तीन ऋषीकुळांनी आणि भरत लोकांनी मिळून एकूण ३१ वेळा आर्य शब्द वापरला आहे. आज जगात १९ भाषाकुळं आहेत ज्यापैकी भारतात ६ भाषाकुळांचे अस्तित्व आढळते ते खालीलप्रमाणे १) इंडो-युरोपियन (मराठी, हिंदी, गुजराती, नेपाळी, सिंहली, पंजाबी, बंगाली, राजस्थानी, बंगणी इत्यादि) २) आ᳴स्ट्रो-एशियाटिक (मुंडारी, कोलमुंडा, खासी, संथाली, निकोबारी इत्यादि) ३) सिनो-तिबेटीयन (ईशान्य भारतीय, लडाखी, नागा इत्यादि) ४) द्राविड (तेलुगू, कन्नड, तमिळ, मल्याळम, तुळू, गोंड, ब्राहुई इत्यादि) ५) बुरुषास्की (गिलगिट, बाल्टिस्तानातील स्थानिक भाषा) ६) अंदमानी (अंदमानातील वनवासीयांची भाषा) यातील इंडो-युरोपियन, आ᳴स्ट्रो-एशियाटिक, सिनो-तिबेटीयन ही ३ भाषाकुळे जगात इतरत्रही आहेत आणि उर्वरित ३ जी द्राविड, बुरुषास्की, अंदमानी ही केवळ भारतीय उपखंडातच आढळतात. आता जगात सर्वत्र पसरलेल्या इंडो-युरोपियन भाषाकुळाच्या १२ प्रमुख शाखा आहेत ज्या पुढीलप्रमाणे १) इंडो-आर्यन २) इराणीयन ३) अल्बानियन ४) आर्मेनियन ५) ग्रीक ६) बाल्टिक ७) स्लाव्हिक ८) इटॅलीक ९) जर्मनिक १०) केल्टिक ११) तोखारीयन (आज अस्तित्वात नाही) १२) ऍनातोलियन/हिटाईक (आज अस्तित्वात नाही) या १२ शाखा सॅटम, केंटूम या दोन भागात विभागल्या आहेत. उपरोल्लेखित भाषांमध्ये भारतीय भाषा या इंडो-आर्यन कुळातील आहेत ज्यांचे इराणीयन भाषांशी साम्य अधिक असल्याने त्यांस एकत्रितपणे इंडो-इराणीयन म्हणतात. ऋग्वेद हा आज उपलब्ध इंडो-इराणीयन भाषाकुळातील सर्वात प्राचीन ग्रंथ असून तो वैदिक संस्कृत भाषेत याच भारतभूवर रचला आहे. ऋग्वेदावरून आर्य एतद्देशीय असल्याचे सिद्ध करायला आपल्याला असे म्हणता येईल की १) आजमितीला असा कोणताही लेखी, पुरातत्वीय पुरावा उपलब्ध नाही जो भारताबाहेर वैदिक अस्तित्व दर्शवेल. २) ऋग्वेदात सर्व इंडो-युरोपियन शब्दच आहेत, त्यामुळे त्यांचा संबंध द्राविडी लोकांशी आला नाही हे लक्षात येते आणि जर संबंध येत नाही तर AIT/AMT म्हणते तसे आर्यांनी द्राविडी लोकांना दक्षिणेकडे ढकलण्याचा विषयच उद्भवत नाही. ३) ऋग्वेदात येणारी नद्यांची नावे अजूनही तीच आहेत, जर ते बाहेरील असते तर जुनी, स्थानिक भाषांतील नावे का नाहीत ? ४) आर्य बाहेरून आले असते तर त्यांच्याकडे त्यांच्या पूर्वीच्या संस्कृती, जीवन, प्रदेशाच्या जुन्या स्मृती का नाहीत ? आता AIT/AMT च्या तत्वांचे खंडन करणे क्रमप्राप्त ठरते. १) AIT/AMT समर्थक म्हणतात की १. इंडो-युरोपियन भाषांचे मूळ भारतात नाही. २. ऋग्वेदात आर्य आगमनाचे पुरावे आहेत. ऋग्वेदात शत्रूसाठी फक्त एकदाच अनास (अन् + आस) असा शब्द आला आहे ज्याचा वास्तविक अर्थ अस्पष्ट बोलणारा असा आहे. पण आर्य बाहेरून आले हे सिद्ध करताना AIT/AMT समर्थक म्हणतात की अनास म्हणजे चपट्या नाकाचे लोक जे येथील मूलनिवासी असून लांब नाकाच्या (युरोपीय लोकांसारखे) आर्यांनी त्यांना हाकलले. २) वैदिक संस्कृत भाषा ही प्रोटो-इंडो-युरोपियन भाषेस सर्वात जवळची आहे. चाईल्डने ७२ प्रोटो-इंडो-युरोपियन शब्दांची सूची दिली आहे ज्यांपैकी इंडो-युरोपियन भाषांमध्ये पुढीलप्रमाणे शब्द आढळले. संस्कृत - ७० ग्रीक - ४८ जर्मनिक - ४६ लॅटिन - ४० बाल्टिक - २५ स्लाव्हिक - २३ आर्मेनियन - १६ तोखारीयन - ८ जर प्रोटो-इंडो-युरोपियनचे मूळ दक्षिण रशिया असते तर तेथील स्लाव्हिक भाषाकुळामध्ये सर्वाधिक शब्द समान असायला हवे होते पण त्याउलट संस्कृतमध्ये सर्वाधिक साम्य दिसते. वैदिक संस्कृत, ग्रीक भाषांमध्ये शब्दांस विशिष्ट लय आहे जो पाणिनीय संस्कृतमध्ये बरेचदा जाणवत नाही. तसेच वैदिक, ग्रीक, जर्मन, हिटाईट देवतांमध्ये साम्य आहे. (जर्मन आणि ग्रीकमध्ये परस्पर साम्य क्वचितच दिसते हेही महत्वाचे), तर इराणीयनचे साम्य वैदिकशीच आहे. इराणीयन आणि इंडो-आर्यन लोकांनी दक्षिण रशिया सोबत सोडले असे AIT/AMT म्हणते पण तसे असल्यास जे साम्य वैदिक संस्कृतीचे इतरांशी आहे तसेच इराणीयनचे असायलाच हवे होते. वेदांत जौस पितर ही देवता आहे, ग्रीकमध्ये झुस पातेर तर रोमनमध्ये ज्युपिटर बनते. यापैकी ग्रीक, रोमन या देवता असून वैदिक देवतेचाच निसर्गाशी सर्वात जवळचा अगदीच प्राथमिक संबंध आहे. म्हणजे मूळस्थान इंडो-आर्यन भाषेला जवळच असणार. कारण मूळस्थान दक्षिण रशियात असते तर तिथून भारतात येईपर्यंत स्थानिक लोकांशी सांस्कृतिक संबंध येऊन त्यांची संस्कृती स्वीकारत इंडो-आर्यन लोकांमध्ये अनेक बदल व्हायला हवे होते जे दिसत नाहीत. ३) AIT/AMT विरुद्ध दुसरा मतप्रवाह म्हणजे Out of India Theory (OIT) ज्यांचे म्हणणे की मूळस्थान भारत असून इथूनच इंडो-युरोपियन भाषा बाहेर पडल्या. पण बाहेर जाताना त्या कोणत्या स्वरूपात होत्या यावरून या मताचे २ प्रकार आहेत १. संस्कृत भारताबाहेर गेली असे मानणारे : अर्थात संस्कृतचे भारताबाहेरील नगण्य अस्तित्व बघूनच याचे खंडन होते. २. प्रोटो-इंडो-युरोपियन भारताबाहेर गेली असे मानणारे : यावर विरोध दर्शविताना AIT/AMT समर्थक म्हणतात जर प्रोटो-इंडो-युरोपियन मूळची भारतात होती तर १२ इंडो-युरोपियन भाषाकुळांपैकी १ संस्कृतच इथे शिल्लक राहून ११ भाषाकुळं बाहेर जाणे शक्य नाही. पण जर दक्षिण रशिया मूळस्थान मानले तरी हेच म्हणावे लागेल की तिथे एक भाषाकुळ राहून इतर ११ बाहेर गेले त्यामुळे विरोध करायचा प्रश्न नाही. अल्बानियन, आर्मेनियन, इराणीयन, इंडो-आर्यन, ग्रीक या भाषाकुळांतील संबंध बघून कळते की या भाषा सर्वात शेवटी मूळस्थान सोडून गेल्या जे अभ्यासांती सिद्ध झाले आहे. म्हणजे आता मूळस्थान यांच्याच जवळ कुठेतरी असणार. जर दक्षिण रशिया मूळ असते तर स्लाव्हिक भाषाकुळ जे तिथे आज आहे ते हा भाग सोडून जाऊन परत तिथे आले म्हणावे लागेल जे शक्य नाही. इंडो-युरोपियन भाषांचे सॅटम आणि केंटूम हे दोन प्रकार आहेत. आज सर्व इंडो-आर्यन भाषा सॅटम आहेत आणि युरोपात मात्र दोन्ही प्रकार आहेत. त्यामुळे असे मत होते की मूळस्थान युरोपात असेल पण या मतास तडा तेव्हा गेला जेव्हा बंगणी भाषा (उत्तराखंड) आणि मध्य आशियात लुप्त झालेले तोखारीयन हे भाषाकुळ केंटूम आहे असे सिद्ध झाले. AIT/AMT समर्थक म्हणतात की भारतात द्राविड, आ᳴स्ट्रो-एशियाटिक भाषा असताना मूळस्थान भारत कसे असणार ? पण जसे इंग्लिश ही मूळची इंग्लंडची भाषा जी आज अमेरिका, ऑस्ट्रेलियातही बोलली जाते आणि मूळच्या इंग्लंडमध्ये मात्र आजही आयरिश, वेल्स, स्कॉटीश वगैरे भाषा आहेत जे उपरोक्त तर्क चूक ठरवते. तसेच दक्षिण रशियातही इंडो-युरोपियन नसलेल्या युरालिक, अल्टाईक, कॉकसीन वगैरे भाषा आहेतच. द्राविडी भाषक येथील मूळनिवासी होते हे दाखवताना AIT/AMT समर्थक म्हणतात की बलुचिस्तानात अजूनही द्राविडी कुळातील ब्राहुई लोक आहेत जे आर्यांनी हाकलूनही गेले नाहीत पण आज हेही सर्वमान्य आहे की ब्राहुई दक्षिणेकडून उत्तरेकडे गेले आहेत. त्यामुळे AIT/AMT चा हा तर्कही फोल ठरतो. ४) अजूनही उत्तर भारत, पाकिस्तानच्या भागात जिथे आर्यांनी आक्रमण केले म्हणतात तिथे भौगोलिक घटकांची नावे संस्कृतच आहेत, जसे अमेरिकेत मिसिसिपी, शिकागो ही रेड इंडियन नावे आहेत किंवा लंडन वगैरे जसे इंग्लिश पूर्व काळापासून आहेत तसेच. किंबहुना युरोपीय नद्यांची नावे इंडो-युरोपियन पूर्वीची आहेत पण ऋग्वेदात येणारी नद्यांची नावे अजूनही तीच आहेत, जर इंडो-आर्यन बाहेरील असते तर जुनी, स्थानिक भाषांतील नावे उपलब्ध का नाहीत ? ५) पूर्व युरोपातील युरालिक भाषा (ज्या इंडो-युरोपियन नाहीत) जशा फिनिक, हंगेरीयन आदींमध्ये इंडो-इराणीयन शब्द विपुल आहेत ज्यावरून इंडो-इराणीयन तिथून आल्याचा तर्क लावला गेला. हे खोटे यावरून सिद्ध होते की इंडो-इराणीयनमध्ये युरालिक शब्द नाहीत म्हणजेच हे लोक तिथून आलेले नाहीत. उलट इराणीयन लोकांचे समूह पूर्व युरोपात गेले ज्यांच्याकडून या युरालिक भाषांनी शब्द घेतले. इंग्रजांनी जगभरात जाऊन इंग्लिश शब्द इतर भाषांना दिले आणि त्यांचे आपल्या भाषेत घेतले पण कायमस्वरूपी बाहेर स्थायिक न होता त्यांनी स्वदेशी जाऊन ते शब्द आपल्या भाषेत आधी रूढ केले म्हणून इंग्लिशमध्ये इतर भाषांचे आणि इतर भाषांमध्ये इंग्लिश शब्द आढळतात. याविरुद्ध दोन शतकांपूर्वी भारतातून फिजी, मॉरिशस तर पूर्वी आग्नेय आशियात गेलेल्या लोकांनी अशी देवाणघेवाण केली पण तिकडील स्थानिक शब्द आपल्या मायदेशी परत येऊन मूळ भाषेत मिसळले नाहीत कारण ते विदेशातच स्थायिक झाले. तसेच इथेही युरालिक लोकांचे झाले की इंडो-इराणीयन शब्द युरालिक भाषांमध्ये आहेत पण युरालिक भाषांचे या इंडो-इराणीयनमध्ये नाहीत. मध्य आशियातील आणि भारतीय पशूंची नावेही युरालिक भाषांमध्ये आहेत जरी तिथे ते पशु नसले तरी. ही नावे इतर युरोपीय भाषांमध्ये दिसत नाहीत. ६) AIT/AMT समर्थक म्हणतात की जर भारतातुन आर्य युरोपात गेले तर भारतीय वाघ, सिंह, झाडांची नावे युरोपियन भाषांमध्ये का नाहीत ? पण हे असत्य ठरवायला जिप्सी भाषा पुरेशी आहेत. या लोकांनी ख्रिस्तपूर्व ३०० च्या सुमारास भारत सोडूनही आज त्यांच्यात इंडो-आर्यन नावे नाहीत. यावरून सिद्ध होते की भाषाशास्त्रानुसार आर्य भरताबाहेरून आलेले आक्रमक नसून एतद्देशीय रहिवासी होते. __ स्रोत : १) श्री श्रीकांत तलगेरी लिखित The Rigveda : A Historical Analysis २) श्री श्रीकांत तलगेरी लिखित The Rigveda and the Avesta : The Final Evidence - शुभम् जयंत सरनाईक© sjsarnaik37@gmail.com